Улс орнуудын Засгийн газруудын хувьд зээл авах үндсэн зорилго нь төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэх, тодорхой төслүүдийг хэрэгжүүлэх, дотоод санхүүгийн зах зээлээ дэмжих байдаг.
Зээл авч буй Засгайн газрууд зээлийг ихэнхдээ төсвийн алдагдлаа санхүүжүүлдэг зорилгоор авдаг ч, бүх л Засгийн газрууд төсвийн алдагдалтай байдаг, зээл нь алдагдлаа нөхөхөд зориулагддаг гэвэл ташаа ойлголт болно. Сингапурын Засгийн газар гэхэд сүүлийн 20 гаруй жилд төсвийн алдагдал гаргасангүй тиймээс зээл авах шаардлага байгаагүй гэж хэлж болно.
Гэхдээ Сингапурын Засгийн газар дотоодын хөрөнгийн биржийн ажиллагаагаа дэмжихийн тулд бонд гаргаж бирж дээрээ наймаа хийдэг ба энэ нь Засгийн газрын өр болж тэмдэглэгддэг. Ер нь улс болгоны хувьд өр үүсгэх нөхцөл, зорилго өөрөөр байдаг төдийгүй, эдийн засгийн бүтэц, өр даах чадвар гээд өртэй холбоотой бусад олон хүчин зүйлүүд ялгаатай байдаг гэдгийг санах хэрэгтэй. Ялангуяа хоцронгуй хөгжилтэй улс орнуудын хувьд өөрсдийгөө өндөр хөгжилтэй улс орнуудтай харьцуулах, тэдэнтэй “барьцах” асуудал огт байж болохгүй ба энэ нь ёстой галуу дуурайж хэрэээ хөлөө хөлдөөхийн үлгэр болно.
Өрийг ямар нөхцөлд үүсгэх вэ гэдэг асуудал онцгой ач холбогдолтой. Манай Засгийн газраас өрийн менежментийг Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль болоод Өрийн удирдлагын тухай гэсэн хоёр хуулиар зохицуулдаг. Өрийн удирдлагын тухай хуулийн 12 дугаар зүйл, Өр үүсгэх зориулалтад: 12.1.1. төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэх; .12.1.4.өрийг дахин санхүүжүүлэх; хэмээн заажээ.
Төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэх нь өр үүсгэх нэг шалтгаан байж болох боловч энэ нь өр, төсөвтэй холбоотой бусад заалтаар сайтар хянагдаж, хязгаарлагдсан байх ёстой. Гэхдээ хоцронгуй хөгжилтэй, уул уурхайд түшиглэсэн, бусдаас хараат тогтолцоотой манайх шиг улсад гол асуудал төсвийн алдагдлыг гадаад зээлээр их хэмжээгээр санхүүжүүлэх нь ихээхэн эрсдлийг авчирдаг гэдгийг Африк, Латин америкийн орнуудын туршлага бидэнд харуулсан.Тиймээс Засгийн газрын гадаад өрийг зохистой гэгдэж би хязгаар болох ДНБ-ий 30-40 хувьд буюу түүнээс доогуур түвшинд барьж байх нь зүйтэй юм.
Төсвийн алдагдлын хувьд Засгийн газар дотоод зах зээлдээ илүүтэй хандах, өөрийн мөнгөн тэмдэгтээр бонд гаргах, зээл авах нь өрийн дарамтыг багасгасан, дотоод зах зээлээ дэмжсэн зохистой ажиллагаа болох юм.
Нөгөө талаас 12.1.4-т өрийг дахин санхүүжүүлэхийн тулд шинээр зээл авч, өр үүсгэж болно хэмээн хуульчилсан нь туйлын буруу юм. Энэ нь өрийн дарамтад орж, төлбөрөө дийлэхгүй болно тэр үед дахин өр тавьж хуучин өрөө дараад явна хэмээн төлөвлөсөн хэрэг бөгөөд энэ нь олон улсын практикт өр үүсгэх нөхцөл, шалтгаан болдоггүй заалт юм.
Замбиа, Зимбабве, Мозамбик гэх мэтийн бусад улсын эдийн засгийн хямрал, сүйрэл нь өрийг шинэ өрөөр дарах гэж гадаад зээлийн босгоо давуулан их хэмжээний зээл гаднаас авч өрийн дарамтад орсноос үүдэлтэй.
Мэдээж Монгол Улс тэр замаар явахыг хүсэхгүй. Өрийг өрөөр дарж явах нь хойд хормойгоо авч урд хормойгоо нөхөхөөс ялгаагүй бөгөөд хоцронгуй гэлтгүй өндөр хөгжилтэй орнуудыг ч сүйрэлд хүргэдэг шалгарсан арга гэдгийг бид Грек, Исланд, Аргентин улсын жишгээс мэддэг болсон.
Өнөөдөр бид зээлээс зээлийн хооронд амьдрах замыг хуульчилж өгсөнөөрөө улсаа үргэлж өрийн дарамтад байлгах, мөн гадаад үүдэлтэй гарцаагуй дампууралд хүргэх үүд, хаалгыгнээж өгчээ гэж ойлгож болно.
Өр үүсгэх, зарцуулах асуудал ингэсгээд Засгийн газрын өрөөр хязгаарлагдаж байвал ч бас яая гэх вэ гэхсэн. Гэтэл Засгийн газар дампууралд хүрсэн, эсвэл санхүү, менежментийн хямралд орсон хувийн компаниудыг аврах үйл ажиллагааны чиглэлтэй ажиллаж байгаа нь өр үүсгэх бас нэгэн үндсэн шалтгаан болж байгаа юм.
Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг анх томилогдон гарч ирэхдээ “bailout, bailout бас дахин bailout” гэж хашгирсаар гарч ирсэн. Энэ нь чухамдаа л өрөнд орсон хувийн компаниудыг төсвийн хөрөнгөөр, улсын баялгийн төлбөрөөр аврах төлөвлөгөөтэй гэдгээ ил хэлсэн хэрэг гэж ойлгогдож байна. Хэдэн зуун саяар нь зээл авч эрх дураараа юунд ч хамаагүй зарцуулахдаа хувийн өмч, бид лаагаа иднэ үү, луувангаа иднэ үү та нарт ч, төрд ч хамаагүй гэж хашгирчаад өрөө төлөх болоод ирхээр төр даах ёстой, төр биднийг дэмжих ёстой, бид ард түмэн гэж лоббидох нь зөв гэж үү? Бас л гаднаас оруулж ирсэн ард түмнээ шулах хар технологуудын нэг.
Bailout-гэдэг нь эцсийн эцэст эдгээр нөлөө бүхий хувь хумүүс, хувийн компаниудын тавьсан, юунд ч юм бүү мэд зарцуулсан—офшор дансанд шилжсэн ч юм уу, тансагласан ч юм уу, компанийн үйл ажиллагаандаа хэрэглэсэн ч юм уу, өмнөх өр төлбөртөө өгсөн ч юм уу буү мэд—зээл, өрийг ард түмэн төлнө гэсэн үг. Төрийн тендерээр амьдардаг, төрийн мөнгөөр өрөө төлүүлдэг тэгсэн мөртлөө хувийн эзэмшилд байдаг компаниудыг юу гэж ойлгох вэ? Төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагаа юмуу гэхэд нэг л бишээ! Ямар гээчийн засаглалын тогтолцоо вэ?
Өрийг өр тавьж төлнө гээд бид өөрсдөө хуульчлаад оруулчжээ. Удаан хүлээлгүйгээр дампууралд хүргэх, гарч чадахгүй дуусах чөтгөрийн тойрог юм. Монгол Улс $23 тэрбум долларын гадаад өртэй л гэнэ. Хэчнээн нь офшор дансанд хэн нэгний орлого болоод нуугдсаныг бүү мэд. Гадаад өрийн чөтгөрийн тойргоос гарах шаардлагатай байна. Үүний тулд юуны өмнө Офшор мөнгийг Оншор (улс дотроо авчрах) болгох ёстой. Өрийн удирдлагын хуулийн буруу заалтуудыг засч, хувь, хувьсгалын өр ширийг тусд нь байлгаж, хүн бүр ногдсон үүргээ биелүүлж, хариуцлагаа үүрэх ёстой.
Эдийн засагч Х.Батсуурь
