Хууль зүйн дэд сайд асан Э.Эрдэнэжамъянтай ярилцлаа.
-Нийгэмд хүлээлт үүсгэсэн Өршөөлийн хуулийг УИХ баталж гаргасан ч Ерөнхийлөгчийн хориг, нэмэлт өөрчлөлт оруулах гэхчлэн бас л хүлээлт үүслээ. Энэ хуулийн эргэн тойронд үүссэн нөхцөл байдлыг та юу гэж үзэж байна?
-Эрүүгийн хуулиар гэм буруутай нь тогтоогдож ял эдэлж буй иргэдээ өршөөх асуудал Монголд анх удаа тавигдаж буй юм биш. Төр үүссэн цагаас бүх улс, бүх нийгэмд энэ хүмүүсээ яах вэ гэдэг асуудал үүсч ирсэн. Аль ч нийгэмд гэмт хэрэг үйлдсэн хүмүүст ял шийтгэл заавал эдүүлэх ёстой гэж үзэж эрүүгийн хуулийг батлан гаргадаг. Түүнчлэн хэрэв тэр хүмүүс гэм буруугаа ойлгосон, засарсан, хүмүүжсэн бол хүмүүнлэг, ардчилсан төр хайр ивээлээ үзүүлж, шинээр амьдрах, амьдралаа дахин эхлүүлэх боломж олгож байх ёстой гэсэн байр суурийг дэлхийн төр улсууд баримтлах болсон.
Гэмт хэргийн асуудалд төр шийтгэх талд онцгой эрхтэй байдаг шигээ мөн өршөөж нигүүлсэх онцгой эрхтэй. Шийтгэх эсвэл өршөөх эсэхийг манай улсын хувьд УИХ тогтоодог. Ямар үйлдэл, эс үйлдлийг гэм буруутай, гэмт хэрэг гэж үзэх, тэр гэм буруутай хүмүүст ямар ял шийтгэл оноохыг УИХ Эрүүгийн хуулиар тогтоож өгч байгаа юм. Дараа нь гэм буруутай нь тогтоогдоод ял эдэлж байгаа хүмүүсийг ямар шалтгаанаар, юуг нь үндэслэн хэрхэн өршөөх вэ гэдгийг мөн л УИХ дангаараа шийддэг. Энэ утгаараа өршөөл үзүүлэх нь УИХ-ын онцгой бүрэн эрх гэж заасан байдаг. Өршөөл үзүүлэх гэдэг нь гэмт хэргийг шинжээр нь, төрлөөр нь, эсвэл зүйл ангиар нь өршөөх хэлтрүүлэх, нигүүлсэнгүй хандах талаар тусгай хууль гаргаж хэрэгжүүлдэг арга юм.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид мөн үүнтэй төстэй эрх байдаг нь уучлал үзүүлэх юм. Энэ эрхийг хэн ч булаацалдах, хөндлөнгөөс нөлөөлөх ёсгүй юм. Төрийн тэргүүн, ард түмнээс сонгогдсоны хувьд хэн нэгэн хүн гэм буруугаа ойлголоо, миний хэргийг уучилж өгөөч гэж өргөдөл, хүсэлтээ өгсөн тохиолдолд түүнийг нь харгалзан үзэж, өөрийн онцгой бүрэн эрхийн дагуу уучлал үзүүлдэг. Үүнд нь УИХ ч, Дээд шүүх ч нөлөөлөх эрхгүй. Түүнчлэн АТГ, Улсын прокурор ч нөлөөлөх боломжгүй. Хэрэв ингэх юм бол Ерөнхийлөгчийн онцгой бүрэн эрхэд халдсан асуудал үүснэ. Хэдэн сарын өмнө Канадын иргэн Ж.Капла нарт уучлал үзүүлсэн асуудлаар ард түмэн нэлээд шүүмжлэлтэй хандсан. Үүн дээр Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, зөвлөхүүд тодорхой тайбар өгч байсныг санаж байгаа биз ээ. Тэгэхээр УИХ ч мөн адил онцгой бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж байна. Өршөөлийн хуулийн эргэн тойронд ямар асуудал үүсэв гэвэл, наймдугаар сард УИХ онцгой бүрэн эрхийнхээ хүрээнд тодорхой гэмт хэргүүдийг үйлдсэн хүмүүст өршөөл үзүүлэх шийдвэр гаргасан. Хуульд хамрагдсан хүмүүс тэр өдрөөс эхлэн суллагдсан байх ёстой. Мөрдөн байцаалтанд байсан бол тэр нь хэрэгсэхгүй болсон байх учиртай. Гэтэл Ерөнхийлөгч хориг тавьж байна гээд Эрүүгийн хуулийн зарчимд байж боломгүй эргэлзээтэй байдлыг улстөржүүлсэн байдлаар гаргаж тавилаа. Өнөөдөр энэ л байдалтай холбоотой асуудал үүсээд байна.
-Өршөөлд хамрагдах байсан хүмүүсийн эрхийг зөрчиж байна гэж үзэж болох уу?
-Наймдугаар сарын 8-нд Өршөөлийн хууль батлагдсанаар өршөөлд хамрагдан суллагдах ёстой байсан хүмүүс өнөөдөр хоёр сар гаруй хугацаанд шоронд хууль бусаар сууж байна. Энэ нь Эрүүгийн хуулийн зарчимыг зөрчсөн, Үндсэн хууль болоод Олон улсын хүний эрхийн гэрээ, конвенцийг зөрчсөн байдал руу УИХ-ыг хөтлөөд явчихлаа. Эрүүгийн хуулийн 12 дугаар зүйлд хуулийг буцааж хэрэглэх тухай зохицуулалт байдаг.Бусад хуулиас ялгаатай нь гэмт хэрэгт шалгагдаж байгаа, шүүхээр шүүгдэж буй, эсвэл шүүхээс ял авсан хүмүүст нэг онцлог эрх бий. Тухайн хүн өөрт нь хөнгөн, эсвэл бага ял оноосон, хэрэгсэхгүй болгосон хуулийн зохицуулалт байх юм бол түүнийг хэрэглэх эрх нь нээлттэй байдаг. Тэгэхээр өнөөдөр үүсээд байгаа асуудал үүний эсрэг үйлдэл болж байна. Өршөөгдсөн хүмүүст хориг тавина гэдэг эрхзүйн байдлыг нь дордуулж, буцаагаад ял шийтгэлтэй байдалд нь аваачиж байна гэсэн үг.
-УИХ Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээж авч, нэмэлт өөрчлөлт оруулна гэсэн. Ямар өөрчлөлт гарах нь бүрхэг байна?
-Хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах нь өршөөсөн байсан хүмүүсийг өршөөхөө болилоо, буцаалаа, бид буруу бодож байж, эргээд шорондоо сууцгаа гэсэнтэй агаар нэг юм. Ийм байж болохгүй. Жишээ нь, өнөөдөр 1991 оны Өршөөлийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулбал яах вэ. Тухайлбал, тэр үед өршөөгдсөн байсан авлигын гэмт хэргийг өршөөхгүй гэвэл яах вэ. Тэр үед өршөөдсөн бүх хүнийг буцааж авчраад шоронд суулгах уу. Ялыг нь нөхөж эдлүүлэх үү. Ингэж болохгүй. Хэрвээ ерөнхийлөгч хориг тавьсан бол, УИХ ямар нэг байдлаар энэ хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах бол зөвхөн хүний эрх зүйн байдлыг дээрдүүлсэн байдлаар л асуудалд хандах ёстой.
-Өмнөх Өршөөлийн хуулиудаар авлига, албан тушаалын хэргийг огт өршөөж байгаагүй гэсэн тайлбарууд ихээхэн сонсогдож байгаа. Энэ талаар?
-Энэ бол улстөржсөн дүгнэлт. Өмнөх өршөөлийн хуулиудаар авилга албан тушаалын гэмт хэргийг оролцуулаад бүх гэмт хэргийг өршөөж байсан. Хэргийн шинж байдлаар, хүнд, хөнгөн, онц хүнд гэмт хэрэг гэж ангилаад хүнд гэмт хэргээс гурав, онц хүнд гэмт хэргээс нэг жил хасах гэх мэтчилэнгээр хэсэгчлэн, хөнгөн хүнэдвтэр гэмт хэргийг бүхэлд нь өршөөж байсан. Авлига, албан тушаалын гэмт хэрэг дотроо хүнд нь ч байна, хөнгөн нь ч байна, онц хүнд нь ч байна. Энэ нь тэр хүний үйлдсэн гэмт хэргийн нөхцөл байдлаас шалтгаалж байна шүү дээ. Тэгэхээр авлигын гэмт хэрэг үйлдсэн хүн хөнгөн, хүндэвтэр гэсэн ангилалд орсон бол шууд хэрэгсэхгүй болгодог байсан байна. Хүнд зүйл ангид хамаарч байгаа бол эдлэх ялаас нь 3-5 жил хасдаг байсан байна. Онц хүндээр гэмт хэрэг үйлдсэн бол өршөөдөггүй гэх мэтээр хуульчилж байж. Тэгэхээр өмнө нь авлига, албан тушаалын гэмт хэргийг огт өршөөдөггүй байсан гэвэл үгүй.
Дэлхийн нийтийн жишигт огт өршөөдөггүй гэмт хэргүүд гэж бий. Түүнд хүнд төрөлхтний эсрэг гэмт хэрэг, өөрөөр хэлбэл терроризм, улс үндэстэн дамжсан арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхах, түүнчлэн хүний амь биед онц ноцтойгоор халдсан рецедив гэмт хэргүүдийг өршөөдөггүй. Үүнийг ямар ч хуульч хэлэх байх. Харин улстөрчид янз бүрээр хэлж ярьж, зарим нь улстөржсөн хоригоо зөв болгож тайлбарлахын тулд, эсвэл ард түмэнд өөрийгөө авлигын эсрэг тэмцэж байгаа мэтээр ойлгуулах, өөрийгөө авлигач биш юм шиг харагдуулахын тулд хуулийг буруу тайлбарлаж байна.
Гэтэл Ерөнхийлөгчийн өөрийнх нь яриад байгаа хууль зүйн шинэтгэлийнх нь хөтөлбөрийн хүрээнд Эрүүгийн хуулийн шинэчилсэн найруулгыг АН-аас томилогдсон Х.Тэмүүжин сайд өргөн барьж байсан, одоо Хууль зүйн сайд Д.Дорлигжав өргөн бариад байгаа. УИХ, Ажлын хэсэг Өршөөлийн хуулийг батлахдаа тэр бодлогын хүрээнд л боловсруулж гаргасан шүү дээ. Эрүүгийн хууль өмнө нь ямар байсныг харьцуулж үзье л дээ. Жишээ нь, арван мянган төгрөг хулгайлаад арван жилийн ял авлаа гэж шүүмжилдэг. Гэтэл тэр хүн нэг биш гурван удаа хулгай хийчихсэн байдаг. Нийт учруулсан хохирол нь жишээ нь 30 мянган төгрөг байлаа гэж үзхэд давтан үйлдэл нь оноох ял шийтгэлийг хүндрүүлэх гэх шалтгаанаар онц хүнд гэмт хэрэг гэсэн зүйл ангид хамаарч арван жилийн ялаар шийтгүүлчихэж байна. Гэтэл хүнийг нэг удаагийн үйлдэлд нь нэг л шийтгэх ёстой гэсэн олон улсын зарчим бий. Тэгвэл давтан гэмт хэрэг үйлдсэн гэж ялладаг, хүмүүсийг айлган сүрдүүлэх байдлаар шийтгэдэг хоцрогдсон онолын хүрээнд ийм хуулиар яваад байж болохгүй гэж үзэж, Засгийн газар, Хууль зүйн яам, АН-ын дарга нар шинэчилсэн Эрүүгийн хууль бариад орж ирж байхад ажлын хэсэг нь өнөөх хуучин тогтолцоогоороо хүнд гэмт хэргийг өршөөхгүй, хүндэвтэрийг нь өршөөнө гэдэг нь гэх хууль зүйн техникээр хууль хийчихвэл төрийн бодлогоосоо гажиж байгаа хэрэг юм.
- Өршөөлийн хуулийг улстөржүүлж буй гол шалтгаан нь МАХН-ын дарга Н.Энхбаярыг өршөөлд хамруулахгүй гэснээс үүдэлтэй гэх юм?
-Тэгж ойлгуулах гээд байх шиг байна. Гэтэл үнэн хэрэгтээ тэр хүнийг аль хэдийнээ хэлмэгдүүлчихсэн, хэлмэгдүүлж ял шийтгэл оноогоод дуусчихсан шүү дээ. Нэг хүнийг дахин давтан хэлмэгдүүлээх гээд байгаа юм уу? Зүгээр л Хүмүүсийн тархийг угааж, Өршөөлийн хуулиар талцуулж байгааг олон нийт ялгаж салгаж ойлгох байх. Ер нь ганц Н.Энхбаярыг ч биш өөрсөдтэй нь түрийвч лобби нийлээгүй, үгэнд нь ороод байдаггүй хүмүүсийг хууль шүүхийн байгууллагаар дамжуулан дарамталдаг, хэлмэгдүүлдэг хэсэг бүлгийнхэн л араандаа нуусан зэвсгээ хураалгачих гээд сандарч, чичирч байгаа хэрэг юм.
-УИХ-ын гишүүд энэ байдлыг яагаад олж харахгүй байгаа юм бол? Яагаад баталсан хуулиасаа эргэж буцаад байна гэж та бодож байна?
Би залуу хүний хувьд юу гэж харж байна вэ гэвэл, энэ УИХ хүний төлөө өөрсдийн бүрэн эрхийг хэрэгжүүлж чадах хүмүүс үү, үгүй юу гэдэгт эргэлзээ төрж байна. . Хүний төлөө чиглсэн, зөв зүйтэй гээд нэг хууль баталдаг, баталсан хуулийнхаа талд зогсч чадалгүйгээр хаа нэг газраас нэг шүүмжлэл ирэхээр больчихдог, тэндээс нэг хүн загнахаар хууль батлаж байсан үеийн байр сууриасаа ухардаг хүмүүс төр барьж чадах уу, үгүй юу гэдэг асуулт илүү чухал санагдаж байна. Чадахгүй юм бол яах гэж хууль баталсан юм бэ. Монголын төр Оюутолгой, Тавантолгойгоо ард түмнийхээ талд шийдлээ гэхэд гаднаас нэг хүн ирээд загнахаар болих уу, баталсан хуулиа буцаах уу. Гаргасан шийдвэртээ ингэтэл эргэлздэг юм бол өөр хуулийг яаж батлаад байна вэ. Хийж байгаа үйлдлээ, батлаж байгаа хуулиа мэдэж байна уу үгүй юу гэх асуулт зайлшгүй гарна. Хэн ч ингэж бодно, бодоод зогсохгүй асууна.
- Магадгүй Шударга ёс эвслийнхэн Н.Энбаярт зориулаад өршөөлийн хуулийг батлуулах гээд байна гэх хардлага ч байгаа?
Дахиад хэлхэд өршөөлийн хууль МАХН-ын дарга Н.Энхбаярт ямар ч хамаагүй. Тэр хүн ямар ч гэмт хэрэг үйлдээгүй, үйлдэх ч үгүй. Гэмт хэрэг хийгээгүй хүнийг өршөөх тухай асуудал байдаггүй юм. Харин Н.Энхбаярыг зүгээр л Пиарын арга хэрэгслээр гүтгэж доромжилж байгаад дахин дахин хэлмэгдүүлж болно гэж үзээд, тэр ч агуулгаараа хориг тавиад, сонгуулийн өмнө хэлмэгдүүлэлтээ давтана гэж үзэж байгаа бол ард түмэн зүгээр хараад суухгүй л байх. Ард түмний төлөөлөөд УИХ-д суугаа намынх нь гишүүд ч тэр, шударга ёсыг бодож байгаа хэн ч тэр хүлээн зөвшөөрөөд байж болох асуудал биш байх. Иймэрхүү байдлаар айлган сүрдүүлж өөрсдийн дураар авирлах боломжийг өөгшүүлээд байдаг ард түмэн гэж байхгүй гэдгийг санаж байх хэрэгтэй. Хэлмэгдүүлэлт явагдах гээд, илт заналхийлээд, эх орондоо ирхэд нь хүртэл хөөж туугаад, гэм буруугүй намынх нь даргыг шоронд хийнэ шүү гэж үүрэг даалгавар өгөөд байхад нь хүртэл өмөөрөхгүй байгаа бол харин гайхаж асууна шүү дээ. Яагаад та нар өмөөрдөггүй юм бэ? Яагаад та нар эвлэрээд байгаа юм бэ? Та нар тэгвэл шударга ёсыг яаж тогтоох гэж байгаа хүмүүс вэ? Даргыгаа өмөөрч чадахгүй байж ард түмнийг яаж өмөөрөх гээд байгаа улс вэ гэж асууна шүү дээ. Угаасаа тэгж ч асуудаг юм.
-Ард түмэн өршөөлийн хуулийг эсэргүүцээд байгаа юм биш үү?
Энэ удаагийн өршөөлийн хууль бол нийгмийн бүх л хүсэл, шаардлагад нийцсэн хууль. 2012 оны сонгуульд АН ч, МАХН ч, бусад намууд ч манай Эрүүгийн хууль болохоо больчихлоо, хийсэн хэргээс нь давсан ял өгөөд байна. Тиймээс өөрчилье, хийсэн хэрэгт нь тохирсон ял өгдөг болъё, Монголын залуус дэндүү олноороо шоронд орж байна. Энэ байдлыг эргэж харъя гэдэг асуудлыг мөрийн хөтөлбөртөө дэвшүүлсэн. Тэгвэл мөрийн хөтөлбөртөө өөрчлөхөөр оруулсан Эрүүгийн хуулиа одоо болтол батлаагүй л байна. Шүүмжлээд байсан хуулийнх нь балгаар 2012 оноос хойш гурван жил гаруй зарим монгол залуучууд хийсэн хэрэгтээ харьцуулхад хэт хүнд ял эдлээд ирлээ. Тэгвэл тэднийг нэг өдрийн өмнө ч болтугай суллах хэрэгтэй биз дээ. Намууд сонгуулиар амласнаа хэрэгжүүлэх ёстой. Өнөөдөр улстөрчид өөрсдөө л шүүмжлэл хэлж, баталсан хуулиа улстөржүүлээд байгаа болохоос хөдөө орон нутгаар явахад ард түмэнтэй уулзаад асуугаад байхад Өршөөлийн хуулийг шүүмжилж буруушаагаад байгаа юм алга. Харин ч манай нутгийн тэр маань алдсан юмсан, энэ маань эндсэн юм, ганц хоногийн өмнө ч болтугай суллуулчих юмсан гэж ярьж байгаа юм. Алдсан эндсэн залуусыг шоронд нь суулгаад, хатаагаад хаячих юмсан, тэр 8-9 мянган хүнийг төрөөр тэжээлгээд, гэмт хэрэг, муу муухайд улам сургаад байя гэж байгаа монгол хүн нэг ч алга. Тэгэхээр Өршөөлийн хууль хэдхэн улстөрчийн тоглоом болохоос ард түмнийг талцуулж байгаа асуудал биш гэдэг нь харагдаж байгаа юм.
-Одоо тэгвэл яах ёстой юм бэ?
УИХ Өршөөлийн хууль баталчихаад, түүнд хамрагдсан хүмүүсийг суллахгүй, шоронгоос гаргахгүй байгаа нь Үндсэн хууль, Олон улсын гэрээ конвенцийг зөрчсөн асар том зөрчил. Ерөнхийлөгчийн хориг тавьсан нь ч, хоригийг хүлээж авсан нь ч Үндсэн хууль зөрчсөн явдал. Хүний эрх зүйн байдлыг дордуулж, төрдөө итгэх итгэлийг нь алдагдуулж, цөхрүүлж, зарим ухвар мөчид иргэд хүмүүжих, ухаажихаас илүү хорсох, гомдох сэдэлийг илүү төрүүлсэн ухвар мөчид шийдвэр. Тэгэхээр өршөөлийн хуулиа сайжруулах бол зөвхөн эрх зүйн байдлыг нь дээрдүүлсэн байдлаар нэмэлт өөрчлөлт оруулаад нэн даруй өршөөлийн хуулиа хэрэгжүүл эхлэх хэрэгтэй.
