с
Хүний эрхийн хуульч Ц.Оюунбаатартай ярилцлаа.
-Та бол хүний эрхийн чиглэлээр мэргэшсэн цөөхөн хуульчдын нэг. Сүүлийн үед хүний үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх зөрчигдөх явдал гарсаар байна. Үүнийг та юу гэж харж байна вэ?
-Би сүүлийн 30 гаруй жил хүний эрхийн чиглэлээр ажилласан. Монголын хуульчдаас ОХУ-д суралцахдаа анх хүний эрхийн чиглэлээр мэргэшсэн. Прокурорын ажлыг 20 жил хийхдээ нэг ч хүний эрхийг зөрчөөгүй. Би хуулиар сурч байхдаа зэрэгцүүлж улс төрийг сонирхсон. Төр бол нэг ангиас нөгөө ангиа дарангуйлдаг машин гэж үздэг байлаа. Өнөөгийн төрийг хүмүүс хоорондын харьцаа, улстөрчдийн, бизнесийн бүлэглэлийн зөрчил, түүний илрэл, шийдвэрлэж байгаа байдал Монголын нийгмийн өнгө төрхийг тодорхойлж байна. Монголд хүний эрх зөрчигдөхгүй байх, улс төрийн хэлмэгдүүлэлтэд өртөхгүй байх чиглэлээр олон жил идэвхтэй ажиллаж байгаа. Улс төрийн болон хүний эрхийн асуудалтай холбогдсон хэрэгт өмгөөлөгчөөр ховорхон ажилладаг. Х.Баттулгаас эхлээд хоёр, гурван Ерөнхийлөгч асан хүмүүсийг өмгөөлж байсан. Хүний эрхийн судалгаа, эрдэм шинжилгээний ажилд ач холбогдолтой хэрэг дээр ажиллахыг зорьдог. 2003 онд ХЭҮК-ын анхны хуулийг ахалж боловсруулж өргөн барьж байлаа. Түүнээс гадна авлигын эсрэг анхны хууль, Үндэсний хөтөлбөрийг Б.Чимид багштай хамт боловсруулж байсан үеэс хойш 20 гаруй жил энэ чиглэлээр судалгаа хийж байна. Шинжлэх ухааны үндэстэй авлигатай тэмцэх хөтөлбөр хэрэгтэй болохоос авлигын эсрэг тэмцэх жил зарлаад нэг их үр дүнд хүрэхгүй. Миний хувьд хүний эрхийг хамгаалах чиглэлээр “Хүний эрх шударга ёс төв”-ийг байгуулаад 10 дахь жилдээ ажиллаж байна. Иргэний нийгмийн олон арван байгууллага манайх руу ханддаг. Өнөөдрийн Монголын нөхцөл байдлыг хар даа. Монгол Улс тэр чигээрээ гэмт хэргийн ертөнц болчихсон. Дэлхий дээр Латин Америкийн хар тамхи, мафитай цөөхөн орон манай өмнө гишгэж байгаа байх. Харин Монгол Улс тэр чигээрээ албан тушаалын гэмт хэрэгт живж, төрийн алба төсвийн мөнгийг завших хэрэгсэл болчихоод байна.
-Улсаа, төсвөө тоносон дуулиант хэргүүдэд албан тушаалтнууд олноороо татагдаж байгааг та хэлж байна уу?
-Нүүрсний хэрэг, ЖДҮ, тендерийн хулгай гэж байгаа. Хөгжлийн банк гэхэд үе, үеийн ТУЗ-ийн гишүүд удирдлагууд, ажилтнууд гээд 200 хүн татагдаж, шоронд хоригдсон. Манайд баахан шорон барих хэрэгтэй боллоо. Уучлаарай, төр гэдэг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, гэмт хэрэгтэй тэмцэх, хүний нөөцийн бодлоготой байх ёстой. Баахан цүнх баригч, гадаад дотоодод сургууль, курс төгсөж ирсэн хүмүүст төрийн албаар мөнгө хийдэг сэтгэл зүйг бий болгож өглөө. Хаана төрийн алба байна тийшээ орж тэрбумтан, саятан болдог бүх нийтийн компанит ажил болгочихлоо. Энэ бол боловсон хүчин, хүний нөөцийн буруу бодлоготой шууд холбоотой. Гадаадад төгссөн өндөр мэргэжилтэй хүн ахмад туршлагатай хосолж амжилтад хүрдэг, ажил сурдаг. Шударга бус зүйлийг шүүмжилсэн хүмүүсийг элдэв шалтаг шалтгаан заагаад хууль хяналтын байгууллагад үүрэг өгөөд суулгадаг байж болохгүй.
-Д.Мөнх-Эрдэнэ, Д.Монголхүү гэсэн залуус албан тушаалтнуудын хууль зөрчдөг явдлыг шүүмжилснийхээ төлөө шоронд хоригдож байна гэж үзэх хүмүүс байгаа. Та юу гэж харсан бол?
-Д.Мөнх-Эрдэнийн асуудал хоёр талтай гэж хардаг. Шударга ёсны төлөө хэлж, лайвдаж байгаа нь зөв боловч нийгмийн хэв журам зөрчсөн үйлдлийг дэмжихгүй. 10 орчим жилийн өмнө Консул байхдаа өмчийн асуудал гаргасан байж болно. Түүнээс хойшхи хэдэн тэрбумын хэргүүд дээр яагаад хууль үйлчлэхгүй байна вэ. Тэрбум тэрбумаар яригдах хэрэгт гэм буруугаа тохирсон гээд 40 саяар торгуулаад хэргийг хаагаад явж байна. Ингэж таарахгүй. Монгол хүндээ хоёр янзын нүүр гаргадаг шүүх, төртэй байж болохгүй. Үндсэн хуулийн 14 дүгээр зүйлийн 1-д зааснаар хууль шүүхийн өмнө бүгд эрх, тэгш байх эрхтэй. Манай шүүх ч тэр, яаж савлаж байгааг харж байгаа биз дээ. Манай нийгэм нэг ёсондоо албан тушаалын гэмт хэргийн ертөнц болчихсон шүү дээ. Степан Сигелийн “Преступнаятолпа” буюу манай Даш-Ёндон гуайн орчуулсан “Хөөрсөн түмэн ба гэмт хэрэг” гэдэг номын бодит байдал Монголд бий болчихлоо. Дээд хэсэг нь идэж уухын дон шүглэсэн улс орон дэлхийд толгой цохиж байна. Бас хорт хавдраар тэргүүлж байна. Ийм байдал хэзээ ч урд гарч байгаагүй. Үүнийг өнгөрөн 30 жил рүү зааж болохгүй. Өнөөгийн төр гарцаа олохгүй байна. Туршлагагүй, мэдлэггүй бас мэргэжлийн бус байна. Хоёрдугаарт, нийгмийн доод түвшинд эдийн засгийн хямрал, ажилгүйдэл ядуурал тэр чигээрээ гэмт хэргийн суурь болж байна. Залилан гэж замаа алдсан. Залилангийн гэмт хэрэгтнүүдийг прокурор цагдаа дээр огт шалгадаггүй, шийддэггүй. Зарим нь хэрэгтэнтэй хуйвалдаж мөнгөөр ажилладаг гэж нотолгоотой ярьж байгаа хүн байна. Бүх нийтээрээ авах, идэх залилахын дон бий болчихсон. Хулгай ч тэр замаа алдсан. Монгол шиг дэлхийд хосгүй баян улс ядуурлын туйлд хүрч хямрал руу явсаар тусгаар тогтнол үндэсний аюулгүй байдлаа алдах эрсдэлтэй байна.
-Та сая яриандаа улс төр, хүний эрхийн цөөхөн хэрэгт өмгөөлөл хийдэг гэлээ. Яруу найрагч Ц.Хуланд холбогдох хэрэгт өмгөөлөгчөөр ажиллаж байгааг тань дууллаа. Түүнийг тагнуулын, тэр тусмаа эх орноосоо урвасан гэх хэрэгт нэр холбогдсонд монгол түмэн одоо ч итгэхгүй байгаа. Чухам ямар асуудал үүсчихэв. Та боломжтой хүрээнд тодруулахгүй юу?
-Олон нийтэд нэр хүндтэй ардын уран зохиолч, яруу найрагч хоёр гурван хүн над руу хандсан юм. Туршлагатай, хүний эрхийн салбарт олон жил ажилласан хүний хувьд энэ хүнийг өмгөөлж өгөөч гэсэн. Судалж үзээд зөвшөөрсөн. Надаас гадна өөр өмгөөлөгчид бий л дээ. Энэ бол тагнуул хийсэн 8-15 жил хүртэлх ялтай хүнд гэмт хэрэгт холбогдсон эмэгтэй. Би Ц.Хулантай урдын сайн танилууд. Ардын уран зохиолч Д.Пүрэвдорж, Ц.Хулантай бүтэн өдөржин хөөрөлдөж байсан түүх байдаг юм. Энэ хэрэг дээр өмгөөлөгчөөр ажиллахад олон бэрхшээл гарч байгаа. Ер нь прокурор, мөрдөн байцаагч хэргийн талаар яллах, цагаатгах баримтыг адил цуглуулах, үүргээ биелүүлдэггүй, өмгөөлөгчид хэргийн талаар ямар ч мэдээлэл өгдөггүй. Зөвхөн байцаалтад суулгаж байгаа нь үйлчлүүлэгчийн эрхийг хамгаалах боломжгүй болгож байна.
-Өмгөөлөгч үйлчлүүлэгчийнхээ талаар бүх мэдээллийг авах эрхтэй шүү дээ?
-Зохих мэдээллээ авч л ажиллах ёстой. Гэвч тагнуулын ажилтнууд энэ эрхийг хангахгүй байна. Тагнуулын байгууллагаас “Энэ бол тагнуулын хэрэг, улсын нууцад хамаарна. Та нууцын баталгаа гаргаж өг” гэж шаарддаг. Тэгэхэд миний бие “Энэ хуулийг, энэ байтугай олон хуулийг батлалцсан хүнийхээ хувьд гэмт хэргийг мөрдөх явцад процессын зөрчил гарсан асуудлаар, хүний эрхийн асуудлаар чөлөөтэй дуугарна” гэж бичээд өгсөн. Энэ бол хуулийн байгууллагын түүхэнд байгаагүй нууцын баталгаа шүү. Түүнээс хойш бүтэн хоёр сарын хугацаа өнгөрлөө. Ц.Хуланд холбогдох асуудал хэрэг мөн биш, уран бүтээлийг хэрхэн үнэлэх гээд маргаантай асуудлууд бий. Гэхдээ Ц.Хулангийн хувьд эрүүл мэнд нь маш хүнд байна. Урд нь бараг үхээд боссон. Мөрдөн байцаалтын явцад бие нь маш хүндэрсэн. Бүр байцаалт явагдаж байхад ухаан алдаж унасан. Энэ бол хүний эрхийн онц ноцтой зөрчил.
-Захидалдаа энэ талаар бичсэн байсан шүү?
-Нэг бус удаа ухаан алдаж унасан. Ухаан ороход нь эмч, мөрдөн байцаагч баахан хүмүүс тойрчихсон зогсож байсан гэж байгаа. Ийм бие муутай хүнийг заавал хорих ямар шаардлага байна вэ. Батлан даалтад гаргачихаач гэхэд гаргадаггүй. Хүнлэг энэрэнгүй, ардчилсан Монгол төр хаана байна аа. Сэтгүүлч та нар хаанаас ч мэдээлэл авчихдаг юм. Би нийгэмд зарлаагүй, хэдэн сар таг дуугай явсан, миний араас олон сэтгүүлч хөөцөлдөж байсан. Тэгж тэгж өөрт чинь баригдчихлаа. Ц.Хулангийн хэргийн талаар би ярихгүй. Гэхдээ нийгэмд гарсан, өөрийнх нь захианд дурдагдсан зүйлүүд дээр хүний эрхийн талаас жаахан тодруулга өгнө өө. Ц.Хулан захиан дээрээ бичсэнчлэн улсын нууцын ямарваа баримт бичгийг тэр харж байгаагүй. Ерөнхийлөгчийн Шашин соёлын бодлогын зөвлөх байхдаа ч улсын нууцтай харьцаж байгаагүй. Хоёрт, улсын нууцын ямар нэгэн баримт бичгийг гадаадын байгууллага, хүмүүст дамжуулаагүй. Харин уран бүтээлүүд хийсэн. X богдын талаарх байр сууриа илэрхийлж байсан, шүүмжилж байсан. Ялангуяа Ерөнхийлөгчийн зөвлөхийн ажлаа өгсний дараа сонгуулийн сурталчилгаа хэлбэрээр “Төрд нүүрлэсэн зэтгэр”, “X богдын наймаа” гэх мэт бүтээлүүд гаргасан. Энэ бүтээлүүд дээр гадны хүмүүстэй хамтарч ажилласан, мөнгө төгрөг авсан гэж үзээд байгаа юм билээ. Энэ байдалд зөв дүгнэлт хийх байх.
-Анх иргэний шүүх дээр л нэр төрд халдсан гэх асуудал явж дуулдсан. Шууд тагнуулын хэрэг болчихно гэж байх уу?
-Эхлээд бусдын нэр төрд халдсан асуудлаар иргэний хэргүүд явж байсан нь үнэн. Тэгж явснаа гэнэт л тагнуулын хэрэг болчихож байна. Бусад уран бүтээлчидтэй хамтраад хийсэн, дангаараа хийсэн бүтээл нь Монгол Улсын нууцад хамаарах уу, үгүй юу гэдэг дээр мэргэжлийн шинжээчийн дүгнэлт гаргаагүй байна. Өөрөөр хэлбэл, байцаан шийтгэх ажиллагааны алдаа, зөрчил шүү дээ. Олон нийтэд гаргасан бүтээлүүд нь Монгол Улсын нууцад хамаарах эсэх талаарх эрдэмтэн, хуулийн, хэл бичгийн хараат бус экспертүүдийн гаргах дүгнэлт гаргах ёстой. Тэр дүгнэлтийг гаргахгүйгээр шууд улсын нууцыг задруулсан гэж үзэх боломжгүй. Ерөөс X богдыг залах асуудлыг шүүмжилсэн хувь хүний байр сууриа уран бүтээлээрээ, өөрийнхөө дуу хоолойгоор илэрхийлсэн асуудлыг улс төрийн тагнуулын хэрэг үү. Бусдын нэр төр, алдар хүндэд халдсан хэрэг үү. Ингэж дуулиан дэгдээж, улс хоорондын харилцааг хүндрүүлж байхын оронд дотооддоо хэл амаа олоод шийдээд явах асуудал гэж мэргэжлийн хуульчийн хувьд, олон жил прокурор, мөрдөн байцаалтын ажил хийж явсан хүний хувьд хэлж байна.
-Энэ хэргийг тагнуулынхан урт хугацаанд мөрдөж илрүүлсэн гэж яригдаад байгаа?
-Таван жил мөрдсөн гэж байгаа юм. Уучлаарай. Монгол төрийн үүрэг бол иргэнээ гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, аюулгүй байдлыг хангах аливаа эрсдэлээс таслан зогсоох үүрэгтэй. Нэг жишээ ярья л даа. Далаад онд Монголын нэг оюутан эмэгтэй Болгарт сурч байгаад Австри руу оргож гарсан. Тэнд очоод баригдаж шоронд суусан, Монгол руу шилжүүлж авсан. Тэр үед “Зүрхэнд шивсэн зүү” гэсэн өгүүлэл “Үнэн” сонинд гарч бөөн дуулиан болж байсан юм. Тэр хэргийг шийдэхдээ монгол оюутанд ял өгөөгүй. Уг нь тэр үед чинь жинхэнэ хаалттай нийгэм, хүний эрхийн талаар ойлголтгүй байсан үе. Тэр үед өмгөөлөгч нь Монгол Улсын Болгарт сууж байсан дипломатууд юу хийж байсан бэ, яагаад хяналт тавиагүй юм бэ гэсэн асуудлыг хөндөж гаргаж ирснээр монгол оюутныг ялаас чөлөөлж байлаа. Ц.Хулангийн асуудлаар ярина гэдэг хэцүү л дээ. Өөрөө ч захидалдаа бичсэн байсан. Ямар ч байсан Монгол Улсын нууцыг задалсан явдал байхгүй. Далай ламд захидал бичсэн асуудал яригддаг. Цэвэр хувь хүний асуудал. Тэр тусмаа түүгээр яллах ямар ч боломжгүй. Энэтхэгт явж байгаад тохиолдлоор Далай ламтай уулзах боломж гарсан. Тэгэхэд захидал бичсэн. Ийм хэдэн юмаар буруутгаад байгаа юм. Учир нь олдоно биз дээ.
-Та Ц.Хулантай уулзаж байгаа байх. Юу ярих юм бэ?
-Ц.Хулан өөрөө захиандаа бичсэн. Шилний цаанаас зайрмаг долоолгоно гэдэг шиг шилний хоёр талаас утсаар ярина, түүнийг нь камераар хянана. Тийм нөхцөлд өмгөөлөгч үйлчлүүлэгчтэйгээ юу ярьж чадах вэ. Биеийн нөхцөл байдлыг асууна. Ер нь Ц.Хулан зоригтой бүсгүй шүү. Эх оронч, дайчин бүсгүй юм билээ. Жаахан задгай, билэг танхай хүн. Асар хүнд өвчтэй биеэ бод, өлсгөлөнд орж болохгүй, төр хүний эрхийг хангах үүрэгтэй. Гэртээ гараад тайван сууж асуудлаа шийдвэрлүүл гэж зөвлөж байна. Гурван сар шоронд суулаа. Сүүлийн сард ямар ч байцаалт, ажиллагаа хийгээгүй. Хүмүүнлэг энэрэнгүй төр чинь хаана байна вэ. Гэртээ гараад чимээгүй сууя гэж байгаа. Гэвч одоогоор зөвшөөрөхгүй байна. Тиймээс дахиад шүүхэд хандана даа.
ӨДРИЙН СОНИН: Б.ЭНХЗАЯА
