Дархад зайран Чулууны Чингис олны танил Ч.Чинбат зайрангийн төрсөн ах нь бөгөөд онго тэнгэртэйгээ холбогдоод 20 гаруй жил болж байгаа нэгэн. Тэрээр өөрийнхөө бөө болсон түүх болоод монгол бөөгийн өнөөгийн дүр төрхийн талаар нэгэнтээ өрнүүлсэн яриагduuren.mn эрхэм танд сонирхуулж байна.

-Та жинхэнэ дархад бөө мөн үү? Ийм хачин асуулт тавьсныг минь өршөөгөөрэй. Яагаад гэвэл би Хөвсгөлийнх, би дархад гэж айлгах гээд ч байгаа юм шиг, анхааруулах гээд ч байгаа юм шиг ярьдаг бөө нар байдаг л даа.
-Би Хөвсгөлийн Рэнчинлхүмбэд төрсөн. Дөрвөн сартайдаа Улаан-Уул суманд ирсэн юм гэнэ лээ. Гуравдугаар ангид байхад минь манайх Алаг-Эрдэнэ суманд шилжин ирж, тэндээ сургууль дүүргэсэн дээ. Аав ээжийн аль аль тал нь бөөгийн удамтай. Би гэхэд Дэлдэн удганы өвөр дээр ганц хоёр жил эрхэлсэн хувьтай үр. Өвөөгийн минь ээж нь. Бөө мэддэг хүмүүс Цэвэл удган гэхээр анддаггүй юм. Хар ногоон өнгийн сарлагийн зурагтай чихэр, мушгиа боов хоёроор намайг мөн ч их эрхлүүлсэн дээ, хөөрхий. Равдан дарханы авгай, Цэвэл чавганц гэдэг байлаа.
-Анх яаж бөө болсон бэ? Одооны бөө нарыг харахад мөн ч их хөл болж байж нэг юм ёсоо гүйцээх юм. Уг нь дархадууд их хялбархан, хөнгөхөн босгодог юм шиг байдаг…
-Эхлээд 1987 онд гэнэтхэн элийрч балайрдаг юм. Тэгэхэд би Цагааннуур суманд ой, ан хамгаалах байгаль орчны байцаагч хийж байсан юм. Нөгөө мундаг байцаагч чинь сураар чулуу баглаад үүрчихсэн, сумын дэлгүүр дотор цохиж явбал яахав? Бөөгийн өвчнөөр өвдсөн нь тэр юм байж. Алс бөглүү газар тулдаа л болсон байх. Түүнээс биш төв суурин газар байсан бол галзуурчихлаа гээд Шар хаданд хэвтүүлж, хэд хүчтэй тариад л ноомойлгож авна биз дээ. Бас ч гэж бөөтэй газар гэдэг чинь учиртай. Энэ бөө болох нөхөр л манаргаж явна гэдгийг мэдэлгүй дээ. Хойтон нь Улаан-Уул суманд Цэгмид удган дээр очлоо.
-Цэгмэд удган гэдэг чинь Чинбат зайрангийн багш мөн биз дээ?
-Тэгэлгүй яахав. Тэр үед чинь юм их тодорхой байлаа. Бөө гэхэд цаатнууд дунд Гомбохүү зайран, Баянзүрхэд Балжир удган, Улаан-Уулд манай багш гурав л байлаа шүү дээ. Багшийнх маань тэгэхэд Ушгидай гэдэг газар байсан юм даг. Хуур татаж явган бөөлөөд л холбож өгсөн. Уулын орой дээр их гал түлж байгаад бөөлж билээ. Нэг хуур амилуулж өгөөд “Үүнийг татаж бай” гэсэн.
-Уг мөшгөх, дуудлага хэлэх, хувцас хуяг амилуулах зэрэг зан үйл хийгээгүй гэж үү?
– Дархадын бөө холбох ёс их энгийн. Онгодонд чинь мэдүүлж таниулаад л орхино. Чи үнэхээр сайн бөө юм бол аандаа л учраа олоод, хүчээ аваад босоод ирнэ. Чадахгүй бол хохь чинь. Шударга байгаа биз дээ? Байгалийн шалгарлын хууль үйлчилдэг гэж хэлж болно.
- Анх ямар засал хийв? Бөө болсон гэдгээ мэдэрсэн үе чинь хэдийнээс вэ? 
-1993 онд юм байна. Цэгмид удган намайг дуудуулжээ. Мөрөнд нэгдүгээр хороонд байсан юм. Шар ахаар замчлуулж очлоо. Шар ах гэдэг маань багшийн төрсөн хүү, одоо Улаанбаатарт байгаа зайран Чулуунбаатар шүү дээ. Гэтэл намайг айлд очиж хүүхдийнх нь хөлсөөг гарга гэнэ. Хөлсөөг нь гаргалаа, хүүхэд ч зүгээр боллоо. Ямар ч байсан болсон. Тэгэхэд миний онгод хэл ороогүй байсан юм.
-Хэлгүй байсан гэнэ ээ? Тэгээд хэзээ яаж хэл оров?
-Аяандаа л тэгж байгаад хэл орсон. Эхлээд “Гоолингоо” дууны үгийг зүүдэлдэг юм. Тэр дууг чинь би мэдэхгүй шүү дээ. Нэг шөнө унтаж байтал л “Арван түмэн адуун сүрэг…” гээд үг нь ороод ирсэн. Ямар ч үгийн зөрөөгүй зүүдлэгдсэн байсан. Энэ бол хэл орох дохио байсан юм билээ.
-Яг тамлага дуудлагаа хэлж орж ирсэн нь хэзээ вэ? 
-Хуур татаж байхад янз бүр л болдог байлаа. Хэдийд гэдгийг нь санахгүй байна. Нэг удаа

“Ар Тагныг дэрлэж төрсөн
Арцтай ногоон тайгыг тэвээлж өссөн бие минь...” гээд л ороод ирсэн.
Дархадыг өнөр өтгөн байхад
Даалимбыг найман амтай байхад
Бургалтай, Зөөлөн хоёрыг цам майдартай байхад
Буян, Содном тэргүүтнийг отго жинстэй байхад
Өвөр зөөлөн биеийг харж л амилахаар
Өргөн алаг Шишгэдээс салж л нүүж билээв гээд онгод гарчихдаг юм.

-Бургалтай, Зөөлөн гэдэг нь хүрээ хийд бололтой. Буян, Содном гэдэг нь хэн бэ?
-Зөөлөнгийн хийд гэдэг нь Рэнчинлхүмбэд байсан юм билээ. Бургалтай нь хаа байсныг мэдэхгүй. Буян, Содном гэдэг нэрийг ч мөшгөж сонирхоогүй орхисон.
-Ямартай ч Дархдын хотгорт шарын шашин нэвтэрсэн, монгол хүний нэр ус төвд болсон, ноёд баяд манж ёсоор отго жинстэй болсон үеийн онго байх нь ээ.
-Тэгж таарч байгаа юм. 18-19 дүгээр зууны үеийнх л байх. Одоо ч гэсэн үе үе орж ирж л байдаг юм. Ер нь тэгээд онго тэнгэрүүд гэдэг чинь цэцэн цэлмэг ч гэж бэрх шүү дээ. Жишээ нь,

“Оч бадарсан

Манант хар үүлнээс

Олон онгод зорчсон 

Огторгуйн гүн хязгаараас…”

тэгж тэгж, ингэж ингэж ирлээ гээд л бууж байх нь ч бахадмаар шүү. Энгийн цагт намайг тэгж мөр толгой холбоод хэлээдэх гэвэл барах уу даа? Би ч бас хэлэмгий доломгой л хүн, гэхдээ ингэтэл уран цэцэн хэлж яавч барахгүй ээ.
- Бөө болгон ямар нэг үйлд илүү гаршсан, илүү сайн байх нь бараг зүй тогтол гэмээр ажиглагддаг. Өөрийн чинь хувьд ямар үйлэнд илүү сайн бэ? Энийг л би нэг чадна даа гэж бардам хэлэх зүйл юу байна?
-Нялхсын үйлд бол ер нь сайн шүү. Хөлссөн цочсон, гэмтсэн сэвтсэн гээд нялх хүүхдийн засалд сайн сайн. Тэгэхдээ миний сайных биш, онгодын сайных шүү. Би өөрийгөө магтаагүй, онго тэнгэрүүдээрээ бахдаж байна. Ер нь нялхсыг цааш нь алдсан удаагүй.  Хоёрт гэвэл, хилс хэргээр шорон оронд суусан хүний асуудлыг наашлуулахдаа сайн. Харин яалтгүй өөрийн буруугаар шоронд орсон хүнийг бол барахгүй юм билээ. Саваагүйтэж бас үзэж л явлаа. Ер нь онго тэнгэрүүд чинь шударга үнэний талд бат зогсдог, худал хуурмагийг үздэггүй юм шүү дээ.
Гуравт, онго тэнгэртэй хүнд хөтөч болж, угийн их тэнгэртэй нь уулзуулж таниулж өгөхийг бол хийж болж байна аа. Тэгэхдээ хаа хамаагүй юмыг хахь өөр хүнд аваачиж наахыг бол зөвшөөрөхгүй. Арын үр дагавар нь хаа хаанаа муу. Тэрнээс биш огтоос онго тэнгэргүй мөртөө надад ямар ч хамаагүй онго олоод өгөөч, би бөө л болмоор байна гэх хүн таарч л байдаг юм. Нэг удаа саваагүйтэж хийж үзсэн болж л байна лээ. Гэхдээ ар нь хатуу. Хүсэх юм биш. Бусад олон бөөг ч гэсэн тийм нүгэл битгий үйлдээрэй гэж захья. Эзэнгүй сүнсэндээ ч муу, энэ биеэ өгч байгаа хүндээ ч муу, холбож замчилсан бөөдөө ч муу шүү. Тэгж давхар давхар нүгэл хийгээд яахав. Сураг сонсоход ийм төрлийн үйлээр дагнасан улс ч байгаа юм шиг. Ээ дээ, тусгүй шүү. Эртхэн наад нүгэлт үйлээ зогсоо гэж хэлмээр байна.
-Бөө болох ёстой хүнийг хүнийх нь хувьд шинжиж, атаач жөтөөч, хонзогнуур, хөнгөн гоомой хүнийг бол онго тэнгэрт нь учир мэдүүлэн давуулах, дараа үе рүү нь шилжүүлэх зэрэг зан үйлүүд орхигдоод байна уу даа гэж бодогдох юм. Бөө болох хүнийг нь шинжих нь бүү хэл, бөөд хамаагүй хүнийг ч гэсэн бөө болгож хэдэн төгрөг салгах гээд л уралдаад байх шиг…
-Тийм тал ажиглагдаж байна аа. Таарсан хүн бүрийг холбож болохгүй ээ. Ялангуяа эмэгтэй хүнийг их нарийн шинжиж байж бөө болгохгүй бол хэцүү. Хүнд хараал хийгээд өгөөч, алаад өгөөч гэж эмэгтэй хүн л гуйж ирдэг юм. Өдий олон жил бөөлөхдөө тэгж хэлж ирсэн нэг ч эр хүнтэй таараагүй. Харин эмэгтэй хүн бол зөндөө. Яасан ч муухай хор хонзон, ямар ч хүчтэй үзэн ядалт тээж явдаг юм бэ дээ, эмэгтэй хүн гэдэг. Эм хүний язгуур чанарт нь ийм зан байдаг учраас манай ард түмэн “Эм хүний ухаан богино, үс урт” гэж хэлсэн болохоос одоо яриад байгаа шиг дорд үзэж ялгасан хэрэг биш юм шиг байна. Үзсэн ном, сурсан сургуулиараа хэнээс ч давахаар эмэгтэй хүнээс хүртэл тийм үзэн ядалт, өс саналт гардаг л юм билээ. Тэгэхээр эмэгтэй хүн гэдэг хатуу зөөлний хоёр туйл ч юм шиг. Гэтэл үр хүүхдэдээ хамгийн ойр байж, зааж сургадаг нь эмэгтэйчүүд гэж бодохоор бидний ирээдүй мөн ч харанхуй байна аа. Айн?
Мэдээж нүгэл буяны ялгаа заагийг олж таньсан, гэгээрч ухаарсан эмэгтэйчүүд бий л дээ. Харамсалтай нь тэд даанч цөөхөн.
-Эрхи зүүснийг нь харахаар лам мэт, толь зүүснийг нь харахаар бөө мэт хүмүүс олон байх юм. Хийж байгаа зан үйл нь ч гэсэн холимог саармаг. Тэр талаар та юу бодож явдаг вэ?
-Лам ч биш, бөө ч биш нөхөд олон байна. Бөө юм уу гээд үзэхээр онгодгүй, чойжин юм уу гэхээр буултгүй хэцүү л улс харагддаг. Бид хэдийгээр ах дүүгээрээ бөө ч гэсэн ламаар хийлгэх засал байж л байдаг. Өвөө маань лам байсан. Өвөөгийн минь ээж удган байсан. Тэглээ гээд бид бөөгийн онгодын хүчээр лам өвөөгийнхөө сүнсийг дуудаад, өөрсдөө лам удамтай гэж эрхи зүүгээд явахгүй л байна. Харин ном судрыг нь лам залж тоослуулаад, бурхан шүтээнийг нь дээдлэх ёстой улс нь залаад л явдаг. Юманд чинь зааг ялгаа байдаг. Лам нь ламаараа, бөө нь бөөгөөрөө л баймаар байна.
-За, хоёулаа бөөгийн тухай баахан ярилаа. Энэ сэдвийг орхиод Чингис гэдэг хувь хүний тухай бяцхан тодотгол хийе. Өөрөө дөрвөн төрлөөр спортын мастер болсон бас нэг өвөрмөц амжилттай хүн. Тийм хүн Монголд өөр байдаг ч юм уу, үгүй ч юм уу. Тэр талаараа яриач.
-Хэрэг байна уу даа. Өөрийгөө магтсан болох вий. Аравдугаар ангийн сурагч байхдаа хөнгөн атлетикийн төрлөөр спортын мастерын болзол хангасан. 1987 онд тэшүүрийн улсын аваргын тэмцээнд дөрөвдүгээр байр эзэлж спортын мастер болсон. 1988 онд цанын улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд зургадугаар байрт орж энэ төрлөөрөө спортын мастер болсон. Ингэж спортын гурван төрлөөр мастер хийсэн юм. Харин дөрөвдэх буюу олон улсын хэмжээний мастер цолоо бөхөөр авсан. Самбо, жудогоор нэлээд үзсэн. Даанч 60 кг-ын жинд тэр үед Баттулга мулга гээд дэлхийн аваргууд байгаад гарч улсад түрүүлж чадаагүй. Гэхдээ олон улсын хэмжээний мастер болсоон, хөөрхий.
Шинэ цэрэг байхдаа улсын наадамд гурав давж байлаа. 60 кг-ын жижигхэн биетэй хүнд бол чамлахааргүй амжилт. Цэргээс очсон жил сумын наадмын засуул өвгөн “Цэргийн хүүхдийн хөл нь чанга байдаг юм” гэж хэлээд чирч аваачаад барилдуултал үзүүрлээд начин болчихдог юм. Дээд тал нь улсын цолтныг давж, доод тал нь сумын наадмын нэгийн даваанд зургадугаар ангийн хүүхдэд унаж байж дээ.
-Одоо та хаана амьдарч, юу хийж байна? Холбоо яаж барих вэ? 
-Улаанбаатарын иргэн болоод олон жил болж байна. Чингэлтэй хайрхан уулынхаа суга цээжинд нөмөрдөж, ээл ивээлд нь багтаж амьдардаг даа. Зовлонтны зовлонг нимгэлж, золтны хийморийг нэмэх энэхэн насны үйлд онго тэнгэрийн зараалаар зүтгэж л байна, хөөрхий. Надтай 9601-1936 тоот утсаар холбогдож болно.
-Цаг зав гарган ярилцлага өгсөн танд баярлалаа. 

Ярилцсан Б.Галаарид