Энэ бол ойрын 200 жилд хамрагдах түүхийн асуудал юм. Дархан аварга Д.Дамдин, аварга Ж.Цэвээнравдан, Ч.Бээжин, хурц арслан Ц. Бадамсэрээжид, босоо хэмээх С.Шагдар арслан, Д.Баяраа гарьд, Д.Доржготов, П.Гүрбадам, заан, Ш.Ванчин, Л.Магсаржав, Г.Бат-Эрдэнэ, Ц.Ванчинхорлоо, Д.Лхагва-Очир начин гэх мэт бөхчүүдийн уг гарвалыг хөөн судалбал тун сонин. Одоогоос 250 жилийн өмнө Манж Чин Улсын эсрэг боссон цөс ихт Чингүнжавын бослогын дараа хязгаар нутгийг илбэн тохинуулах талаар шинэ бодлого явуулах шаардлагатай болов. Энэ үед Хөвсгөлийн хязгаар хэмээх зэлүүд нутгийг газар орноо дорно тийш хурдацтай тэлж буй Цагаан хаант Оросын түрэмгийллээс хамгаалах хэрэгтэй байлаа. Говь, тал хээр, Хангай, хослосон зүүн тийшээ хэвтээ байрлалтай асар уудам нутаг Говь Балдан засгийн хошуунаас Төмрөн, Уялга, Чагтай, Эрэн, Хөхөө хэмээх Хөвсгөлийн таван харуулыг Сайн ноён хан аймгийн албат иргэд цагдан харуулын үүргийг суурин байдлаар гүйцэтгэдэг байлаа. Тэгэхдээ хүн ам шигүү суудаг хоёр хангайн нутгаас суман эрчүүд, хамжлага ардуудыг хугацаагүй цэргийн албанд дайчлан татаж айл, аймаг, ах дүү хотлоороо дээрхи таван харуул руу олон мянган хүнтэй их нүүдэл 1800-аад оны эхээр хөдөлсөн ажээ. Тэднийг аян жин, ацаг, албан татвар гув-чуураас хөнгөлөн чөлөөлсөн нь чинээлэг давхрага үүсгэхэд ч хүргэсэн юм. Эдгээрийг ар, өвөр хангайнхан одоо хүртэл Харуулынхан гэж нэрлэдэг. Тэд хөх хулгана жил (1924) уугуул нутаг усандаа буцаж, ихэнхи нь Хөвсгөлийн үзэсгэлэнт сайхан нутаг усанд ээнэгшин их хөвчид суурьшжээ. Тэгэхээр төв халхын Гурван тамир, Хан Орхоны бэлчир нутгийн баруун гар тал нь Монгол бөхийн ойрын 200 жилийн голомт нутаг байжээ гэсэн дүгнэлт хийж болох юм. Саяхан телевизийн «Аваргууд» нэвтрүүлэгт оролцсон Д.Дамдин аварга ийн өгүүлжээ:-"Бидний өвгөд дээдэс Архангайн гаралтай байгаа юм шиг" гэж анх удаа үс нь цайрсан өвгөн хүний нухацтай үгийг хэллээ.Мөн 1970 онд түрүүлдэг жилээ Ч.Бээжин аврага өөрийгөө өргөж тэжээж өсгөсөн ачтан хэмээн хүндэлж Архангай аймгийн Хайрхан сумын Дагвадорж (Бандгар халзан хочит) гуайд ирж золгож байв. Дагвадорж гуай Харуулаас ирсэн хүн байлаа. Харуулд очсон хошуу отгууд Даян дээрхийнхэн гэж хэлж болохуйц бөхийн биеэ даасан уламжлалтай сорилго, цугларалттай байсан гэж улаан шуудагт хэмээх нэрт бөх улсын заан Д.Доржготов гуайн дурдатгалд үлджээ. Үүнийг бичигч миний ээжийн өвөг эцэг болох Цогзолын Сандаг (1888-1982) 1912 оны орчим Сэлэнгийн Товхон хан уулын тайллагын наадамд тү-рүүлжээ. Хараагийн Дарь эх лам дөрвөн талтай минжин тоорцгоор шагнаад -Чи хаанахын хүү вэ? гэхэд -Уялга харуулынх гэжээ. -Даян дээрхийн гараа дэвээтэй харагдаад байсан юм. Уг нь босоо бөх болмоор юм. Барилдвал нас л богинотой юм даа гэжээ. Хараагийн Дарь эх ламын үгэнд орсон учраас 90 гарлаа гэж хуучилж байсан билээ. Уг нь Луу гүний хошууны хүн байсан. Үүнээс үзвэл Хөвсгөл нутгийн бөхчүүд нь хоёр хангайн бөхчүүлтэй яс, цусны нэгэн шижимтэй байхыг үгүйсгэх аргагүй юм.
Бэлтгэсэн: Э.Алтанболд
Эх сурвалж: http://www.ssport.mn/p/1
