Барилга хот байгуулалтын сайд Д.Цогтбаатартай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

1. Барилгын салбарын ажил эхлэх цаг ойртлоо. Энэ жил яамны зүгээс салбартаа ямар чиг барьж ажлаа явуулах вэ? 

Хоёр чиглэлээр ажлаа зэрэг зохион байгуулж явуулна. Нэгт, эдийн засгийн өсөлт эрс саарч, хямрал нүүрэлсэн байгаа энэ нөхцөлд барилгын бизнесүүдээ дэмжиж ажиллахад эн тэргүүнд анхаарлаа хандуулж байна. Энэ хүрээнд захиргааны чанартай хүнд суртлын дарамтыг багасгаж, бизнес орчныг нь сайжруулахыг чухалчилж байна. Мөн ипотекийн зээлийг үргэлжлүүлж, нөхцөлийг нь хөнгөвчлөх нөөц боломжийг эрэлхийлж байна. Ер нь энэ удаа эрэлт талаа түлхүү дэмжиж, санхүүжилтийн шинэ нөөц боломжуудыг судалж, хөөцөлдөж байна. Дотоодын нөөц боломж нэгэнт нимгэрсэн байгаа тул гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахад ач холбогдол өгч байна. Гадаадынхныг муулж, өөнтөглөж нэгэнт гаргасан тул гадныхантай харьцахад өмнөх үеийг бодвол нүүр халуухан л байна. Гэхдээ өөрөө унасан хүүхэд уйлдаггүй гэдэг шиг нүүрээ ширлээд л зүтгэхээс өөр гарц алга.

Хоёрт, салбарынхаа урт хугацааны ерөнхий хөгжлийг бодолцсон алхмуудыг хийнэ. Чингэхдээ салбарынхаа хөгжлийг “хүн-хэрэглэгч төв”-тэй болгохыг зорьж байна. Хүн төвтэй болгоно гэдэг нь гурван зарчимд тулгуурлана. Үүнд: хэрэглэгчийг дээдлэх, ажиллагсдын аюулгүй байдлыг эрхэмлэх, хүрээлэн буй ард иргэдийн аюулгүй байдлыг хүндэтгэх зэрэг зарчим багтана. Хэрэглэгч гэдэг бол эрэлт. Тиймээс хэрэглэгчийг дээдлэх зарчим нь зах зээлд салбарын үйл ажиллагааг нийцүүлэх гэсэн агууллагыг бас тээж буй юм.

Хэрэглэгчийг дээдлэнэ гэдэг бол нийлүүлж буй бүтээгдэхүүний буюу барилгын чанар стандартыг сайжруулахыг шаардах юм. Ингэснээрээ иргэдийн насаараа цууглуулж байр сууцандаа оруулдаг хуримтлал найдвартай эд хөрөнгө болж байрших боломж нээгдэнэ. Энэ нь тэдгээрийн тохь тухыг хангаад зогсохгүй санхүүгийн нөхцөл байдлыг нь баталгаажуулах юм. Одоо энэ бодлогын хэрэгжилтэн дээр чанар стандарт, норм дүрмийн асуудал эрхэлсэн (шинээр байгуулагдсан) нэгжүүд ажиллаж байна.

Барилгын чанарыг сайжруулах тал дээр бодож буй олон юм байна. Тухайлбал, барилгын материалын чанарыг тогтоох лабораторийн асуудал. Барилгын чанар хэрэглэж байгаа материалын чанараас их хамааралтай. Манай улсад өнөөдрийн байдлаар барилгын материалын 800 гаруй жижиг дунд үйлдвэрүүд ажиллаж байна. Барилгын материалын үйлдвэрлэл хөгжихийн хэрээр материалын чанарыг хянаж баталгаажуулах стандартын лабораторийг олноор байгуулах нь чухал. Одоогоор ажиллаж байгаа барилгын материалын чанарын баталгаажуулалтын лабораториуд зах зээлийн өнөөгийн шаардлага хэрэгцээг хангаж чадахгүй байна. Барилгын материалд иж бүрэн шинжилгээ хийхэд зайлшгүй шаарлагатай, шинжилвэл зохих материалын 40 хувийг л шинжилж байгаа нь үүнийг л илтгэж байгаа хэрэг.

Хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагааг онцгойлон үзэж байгаа. Тиймээс ч ажил авмагцаа л яамныхаа бүтцэд “Барилгын чанар, аюулгүй ажиллагааны бодлогын газар” гэсэн нэгжийг шинээр байгууллаа.

Ийм газар байгуулагдсаныг хүмүүс мэргэжлийн хяналтын байгууллагын үүрэг, функцийг давхцуулан гүйцэтгэх гэж байна гэж буруугаар ойлгох нь нилээд түгээмэл байх шиг байна. Тийм биш юм.

Мэргэжлийн хяналтын байгууллага нь Төрийн хяналт шалгалтын хуулийн дагуу ажиллаж, барилгын салбарт манай яамны гаргасан норматив баримт бичгийн хэрэгжилтэд хяналт тавьдаг.

Харин манай шинээр байгуулагдсан газрын зорилго бол осол аваар гарахаас урьдчилан сэргийлэх, аюул осол гаргахгүй байхад аж ахуйн нэгж байгууллагуудад мэргэжил, арга зүйн туслалцаа үзүүлэх, тэдэнтэй хамтран ажиллах, салбарын хэмжээнд чанар болон аюулгүй ажиллагааг хангах түүнд тавих хяналтын тогтолцоог бий болгож төлөвшүүлэхэд гол нь чиглэх юм. Гэхдээ хүний амь насны асуудал яригдаж байхад “энэ нь тэр байгууллагынх, энэ нь манайх” гэж хариуцлагаас бултахгүй гэж бодож байгаа. Тиймээс давхардуулаад ч гэсэн хянаж байх нь зөв л юм шиг санагдаж байгаа. Гол нь энэ асуудал дээр ахиц гаргах нь л чухал.

Шалгаж, дүрэм журмын мөрдөлтийг чанд шаардахгүй байсаар байтал барилгын ажлын аюул барилгын талбайгаасаа хальж хавь ойрын иргэдийн эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөх болсон. Эдгээр нөхцлийг харгалзан үзээд олон арга хэмжээг авч эхлээд байна. Тухайлбал, Хөдөлмөрийн сайдтай хамтраад улс орон даяар даган мөрдөх хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагааг хангах шинэ дүрмийг боловсруулж эхлээд байна. Тун удахгүй баталж мөрдүүлнэ. Мөн “сайдын үзлэг” гэдэг шинэ хяналтын механизмын бий болгож байна. Төрийн бус байгууллагуудтайгаа хамтран барилгын салбарт ажиллаж буй бригад аж ахуйн нэгжүүдийн нэгдсэн бүртгэлийг хийж, сургалтуудыг тогтмол зохион байгуулна. Иймэрхүү дэс дараатай цогц арга хэмжээнүүд л хэнэггүй байдлыг арилгана гэж тооцож байгаа.

Энэ мэт шийдэх, зохицуулах шаардлагатай тулгамдсан олон ажил байна. Асуудал байгаа бол шийдлийн талд төр, хувийн хэвшил хамтарч ажиллах л хэрэгтэй.

Асуудлаа шийдэхийн тулд энэ сардаа багтаагаад барилгын салбарын удирдах ажилтны зөвлөгөөн, барилгын салбарын хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн үндэсний зөвөлгөөнийг салбарын төрийн бус байгууллагуудтайгаа хамтран хийхээр бэлтгэл ажлаа хийж байна.

2.  -Та сая Ерөнхий сайдтай Япон явчихаад ирсэн. Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийн дүнд барилгын салбарт ямар технологи нутагшуулах гэж байгаа вэ. Газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилга барих технологи ч юм уу. Тийм зүйл орж байгаа юу? 

Японтой байгуулсан эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр бол төр яг сонгомол утгаараа эдийн засагт хэрхэн оролцохыг харуулсан баримт бичиг юм. Үүнийг байгуулснаар төр эдийн засгаа хөгжүүлэхэд Японы нөөц бололцоог ашиглах үүд хаалгыг нээж өгч байгаа хэрэг. Харин энэ боломжийг хэрхэн ашиглаж, ямар технологийг оруулж ирэн нутагшуулж, өөрөө өөртөө ашгийг олж, эдийн засгийн өсөлтөнд эергээр хувь нэмэр оруулах вэ гэдгээ хувийн хэвшилийнхэн өөрсдөө шийдэх юм. Боломжийг нь ч олгоод, бизнесийг нь ч төр хийж, ард олныг цэнгэлийн манлайд хүргэнэ гэдэг бэлэнчлэх сэтгэлгээг дэмжих зорилготой хэлэлцээр биш л дээ. Бизнесийнхэндээ хандаж хэлэхэд энд үйлдвэрлэсэн барилгын материал хөрш зэргэлдээ эдийн засгуудад үйлдвэрлэгдсэн материалаас давуу нөхцөлтэйгээр японы зах зээлд орох боломж нээгдсэн шүү, тиймээс түүнийг алдалгүй ашиглаарай л гэж хэлмээр байгаа юм. Японд хийгдсэн барилгын зураг төсөл ч энэхүү хэлэлцээрийн дагуу манай зах зээлд нэвтрэх нөхцөл сайжирсан байх учиртай. Энэ бүгд барилгын салбарт тус дэм, дэвшил ахиц л авчрах болов уу.

3. Бондын хөрөнгөөр арматур, цементийн үйлдвэрүүд ашиглалтад орно гэсэн. Хичнээн үйлдвэрүүд орж байгаа вэ. Орон сууцны үнэд нөлөөлөх боломж бий юү? 

Засгийн газраас дотоодын үйлдвэрлэлийг дэмжих, импортыг орлох бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд анхаарч, Бондын хөрөнгөөр өмч хөрөнгө, санхүүгийн эх үүсвэрийг шийдвэрлэснээр “Мак” ХХК, “Монполимет” ХХК тус бүр 1.0 сая тонн цементийн үйлдвэрийг шинээр барьж, 2015-2016 онд ашиглалтанд оруулахаар ажиллаж байгаа. Энэ 2 үйлдвэр ашиглалтад орсноор цементийн дотоодын хэрэгцээг 100 хувь хангах боломжтой болно гэсэн хүлээлт бий.

Мөн Чингис бондын зээлд арматурын долоон үйлдвэрийг хамруулахаар манай яамнаас дэмжиж Хөгжлийн банкинд хүргүүлсэн байгаа.

Цемент, арматур нь барилгын материал, хийц, бүтээгдэхүүний үндсэн түүхий эд материал болдог учраас дээрх үйлдвэрүүд байгуулагдсанаар барилга байгууламж, орон сууцны үнэд нөлөөлөх тооцоо бий. Тооцоогоороо болоосой гэж хүсэж байгаа.

4. Барилгын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж буй компаниудад төрөөс ямар дэмжлэг үзүүлэх вэ ? 

Дээр зарим арга хэмжээний талаараа цухас дурдсан. Аж ахуйн нэгж байгууллагын эрх ашгийг хамгаалах хууль эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгоно. Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал зэрэг зайлшгүй хяналт тавих асуудлуудаас бусад зүйлсээр шалгаж, торгож, үйл ажиллагааг нь зогсоодог бус харин дэмжих, үйл ажиллагааг нь хөнгөвчлөх бодлогыг баримтлана.

Үйл ажиллагаа нь тогтмолжсон, зөрчил дутагдалгүй аж ахуйн нэгж байгууллагын барилгын ажил эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг хуулийн хүрээнд хурдан шуурхай олгодог байх асуудал ихээхэн чухал байна. Сунгуулах болон нэмэлт ажлын төрөл хүссэн, тайлангаа цаг тухайд өгсөн бол гэрчилгээг нь шууд бичиж өгдөг байх, шинээр тусгай зөвшөөрөл хүссэн аж ахуйн нэгжүүдэд хуулийн дагуу аль болох хурдан шуурхай зөвшөөрлийг олгодог болгох тал дээр ажиллаж байна. Гэхдээ дэмжих энэ сэтгэлийг далимдуулж лиценз наймаа цэцэглүүлэхийг зөвшөөрөхгүй. Ийм ажиллагаа хийдэг этгээдүүд өөрсдийгөө ихэд ухаантайд боддог бололтой. Тэдгээрт саад болох илүү ухаантай тогтолцоог нэвтрүүлнэ. Зүй бус үйл ажиллагаа зохион байгуулдаг, хийдэг албан хаагчдын ажил дарамттай бөгөөд хүнд сурталд дарлагдсан байх болно.

Санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх тал дээр урт хугацаатай хөнгөлөлттэй зээлийг тодорхой шалгуурын хүрээнд хурдан шуурхай олгох ажлыг Монголбанк, арилжааны банкиуд болон гадаадын олон улсын зээл тусламжийн байгууллагуудтай хамтран зохион байгуулах боломжийг эрэлхийлж байгаа. Энэ тун амаргүй байгаа ч, шантрахгүй зүтгэнэ.

За тэгээд орон сууцны эрэлт, нийлүүлэлтийг дэмжих, орон сууцны “ипотекийн зээлийн ерөнхий журам”-д холбогдох өөрчлөлтийг оруулж урьдчилгаа төлбөрийн хувь хэмжээг бууруулах, урьдчилгаа төлбөрийн зээлийн батлан даалтыг төрөөс гаргах, 80м2-ийн хязгаарыг байхгүй болгох гэх мэт олон ажлуудыг шийдвэрлэх хэрэгтэй байна.

Ер нь хямрал нүрэлсэн үед банк, манай салбар хоёрт санхүүгийн зузаатгал дэмжлэг эн тэргүүнд хэрэгтэй гэдгийг би байнга л холбогдох шийдвэр гаргагчидтайгаа ярилцаж, дэмжлэгийг нь хүсч байгаа.

Зөрчил дутагдалгүй ажилласан аж ахуйн нэгж байгууллагыг урамшуулах, үйл ажиллагааг нь сурталчлах, Сайдын нэрэмжит шагнал урамшуулал олгох, үнэ төлбөргүй мэргэшүүлэх сургалтад гадаад, дотоодод хамруулах ажлыг холбогдох байгууллагуудтай хамтран зохион байгуулах ажлыг ч бас хийж байна.

5. Та сайд болсныхоо дараахан манай сонинд ярилцлага өгөхдөө барилгын салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татна гэж мэдэгдэж байсан. Гадны хөрөнгө оруулалт орж ирэх боломж байна уу? 

Боломж бол бий. Харин бид энэ салбараа шинээр харж, сайтар таниулан сурталчлах хэрэгтэй.

Уул уурхайгаа бид “маш боломжтой, ирээдүйтэй салбар” гэж гадныханд сурталчлан хөрөнгийг нь татаж сурсан байна. Гэтэл барилгын салбарт ийм сурталчилгааг зохион байгуулалттайгаар, далайцтайгаар хийгээгүй байгаа юм. Энэ ажлыг цаг алдалгүй эхлүүлэх хэрэгтэй. Гадаадын хөрөнгө оруулалт тодорхой хэмжээнд барилга барих компаниудад орж ирснээс үл хөдлөх хөрөнгийн салбарт орж ирээгүйтэй адил байна. Уг нь бол барилгынхны зүгээс хийчихсэн бүтээн байгуулалт нь байна. Тэр бүтээгдэхүүнийг нь шохоорхом гэдгийг ойлгуулж сурталчлах шаардлагатай. Ингэхийн тулд бид бодитой танилцуулгуудыг олон улсын түвшинд хийх нь зүйтэй. Өөрөөр хэлбэл энэ асуудлаар хөрөнгө оруулалтын цоо шинэ танилцуулга тайлбарыг гаргаж олон улсын түвшинд түгээхэд дипломат албаныхан маань бас дэмжлэг үзүүлэх байх гэж найдаж байгаа.

Харин гаднынхныг татахад бидэнд засаж залруулах олон зүйлс бий. Хууль тогтоомжоо, ааш авираа гээд ярьвал зөндөө юм бий. Хорьж саатуулахаар далайлгавал тэгээд мөнгөө өвөртлөөд ирдэг хүн гэж байхгүй болох биз. Гэхдээ би хууль зөрчигсөдийг өмөөрөх гэсэн юм биш. Хэн нэгнийг хорьж шийтгэх бол үндэслэл нь дэндүү ойлгомжтой, хөдлөшгүй баримтажсан байх учиртай. Хэт их эргэлзээ дагуулсан, баримт нотолгоо тодорхойгүй, процесс нь ил тод биш байгаад өөр нэг асуудлаас эхлээд огт өөр үндэслэлээр хүнийг хорих гээд байдаг бол хөрөнгө оруулагчид (дотоодынх ч бай, гадаадынх ч бай) итгэхээ болино л доо.

6. Барилгын салбарт осол их гарах болсон. Та ч гэсэн ажлын хэсэг гарган ажлуулж байгаа гэсэн. Энэ юу болж байгаа вэ? Хариуцлага алдсан компаниудад ямар арга хэмжээ авах вэ? 

Барилгын салбарын аж ахуйн нэгж байгууллагад үйлдвэрлэлийн осол гарч эрдэнэт хүний амь насыг хохироож байгаа нь тус салбарын хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн удирдлага зохион байгуулалт хяналтын тогтолцоонд шийдвэрлэвэл зохих тулгамдсан асуудал байгааг харуулж байна. Өнгөрсөн 2014 онд л гэхэд барилгын салбарт гарсан осол 2013 онтой харьцуулахад 43.5 хувиар өссөн үзүүлэлттэй байна.

Иймд барилгын салбар дахь хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн асуудлыг улсын хэмжээнд нэг мөр нарийвчлан зохицуулах, салбарт ажиллагсдын үүрэг хариуцлагыг нэмэгдүүлж, түүнд тавих хяналтыг боловсронгуй болгосон нийтлэг журам гаргаж мөрдүүлэхээр болж байна гэж дээр дурдсан.

Мөн барилгын ажлын үед хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн шаардлага хангах үйл ажиллагааг нарийвчлан зохицуулсан заавар, зааварчилгааг боловсруулахаар судалгааны ажлыг эхлүүлээд байна.

Журмын гол зорилт нь барилгын хөрөнгө оруулагч, захиалагч, зураг төсөл зохиогч, аж ахуйн нэгжийн холбогдох ажилтнууд, иргэдийн хэмжээнд хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн шаардлагыг хангуулах ажлыг зохион байгуулах, эрсдлийг тодорхойлж гарч болзошгүй ослоос урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авах юм.

Түүнчлэн барилгын талбай болон талбайн гадна орчны аюулгүй байдлыг хангах, хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн шаардлага хангагдсан эсэхэд тавих дотоодын хяналтыг хууль эрх зүйн хүрээнд зохицуулж, хэвшүүлэхэд чиглэгдэнэ.

Шинээр боловсруулагдаж буй журам гарахаар манай яамны зүгээс хариуцлага тооцох эрх зүйн боломж нээгдэх юм. Цаашид бид хариуцлага алдсан компаниудад мэргэжлийн хяналтын байгууллагын дүгнэлтийг үндэслэн тусгай зөвшөөрлийг цуцлах хүртэл арга хэмжээг авч ажиллах болно. Мөн зөрчил гаргагсадын цалин хөлсийг бууруулдаг байх зэрэг эдийн засгийн хөшүүргүүдийг ч нэвтрүүлнэ. Эрүүгийн шинж чанартай зөрчлүүд бол мэдээж зохих хуулиараа л зохицуулагдаад явна.

7.Орон сууцад орж буй иргэд үнэ, чанарын асуудалд онцгой анхаардаг. Стандартын дагуу орон сууц баригдаж чадаж байна уу? Байрнуудын метр кв.-ын зөрүүг олгохгүй байна гэдэг асуудал ч их гардаг.

Хүний үндсэн гол хэрэгцээ буюу анхдагч хэрэгцээ нь амьдран суух орон сууц байдаг бөгөөд хүн орон сууцтай болсноор ая тухтай, аюулгүй амьдрах нөхцөл бололцоотой болж, үл хөдлөх хөрөнгө эзэмших, өмчлөх үндсэн эрх нь баталгааждаг. Ер нь бол барилга байгууламжийн чанар болон аюулгүй байдал нь нийлүүлэгдэж буй барилгын материалын чанараас эхлээд зураг төсөл, барилгын ажлын гүйцэтгэлээс шууд хамаардаг. Барилга угсралтын ажлын явцад тавигдах техникийн хяналт, тухайн гүйцэтгэгч, захиалагчийн дотоодын хяналтын үйл ажиллагаа, үүрэг хариуцлагатай ч холбоотой асуудал. Дор бүрнээ л хяналтаа тавьж ажиллах хэрэгтэй.

Нөгөө талаар барилгын чанар гэдэг ойлголт барилгын ажил гүйцэтгэх гэрээний үр дүн байх ёстой.

Бид барилгын суурь чанар стандартыг Евро-стандартад нийцүүлэхийг зорьж байгаа. Гэхдээ барилга үнэтэй ч бай, хямд төсөр ч бай зохих чанар стандарттай байх ёстой. Бид зорилтод бүлгэд чиглэсэн хямд төсөр орон сууцуудыг барих шинэлэг механизмыг бий болгоно. Тэгэхдээ ч чанарын шаардлагадаа найр тавьдаггүй тогтолцоотой байхыг зорьж байгаа.

Манай яам захиалагчийн үүрэг хариуцлагыг дээшлүүлж, чанартай, аюулгүй байдлыг бүрэн хангасан барилга бариулахын тулд зөвлөх компаний үйл ажиллагааг бүх талаар дэмжиж, барилгын ажлын чанарт тавих зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэгчийн хяналтыг өргөн хүрээнд нэвтрүүлэх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлнэ. Бусад улс оронд энэ зөвлөх үйлчилгээ тогтсон үйлчилгээ болоод хэвшчихсэн, үр дүнгээ өгчихсөн зүйл бөгөөд үүнгүйгээр барилгын ажил явагдахгүй гэдгийг нийгмээрээ хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. Энэ үйлчилгээ манай барилгын салбарт байхгүй учраас барилгын чанар муу, осол аваар их гарч, байгаль орчныг бохирдуулах асуудал газар авсан нь үүнтэй нэг талаараа холбоотой.

Бид цаашид салбарынхаа үйл ажиллагаанд эрсдэлд учруулахгүйгээр хүн амыг чанартай орон сууцаар хангахын тулд барилгын өртөг, төсвийн жишиг үнэлгээ, үнийн индексийг хөрөнгийн үнэлгээний олон улсын стандартад нийцүүлэх асуудлыг тодорхой үе шаттайгаар зохион байгуулж ажиллахыг зорьж ажиллана.

Гэрээнд заасан орон сууцны талбай бодит байдал дээрээ зөрүүтэй байгаа талаар сүүлийн үед маргаан их гарч байна. Иймд орон сууцны барилгад хөрөнгө оруулсан байр захиалагч иргэд тухайн барилгыг барьж байх явцад буюу дотор ханын өрлөг өрөгдөх болон хана цутгасан үед зураг төсөл зохиогч, захиалагч, гүйцэтгэгчийг байлцуулан хэмжилт хийж, гэрээнд заасан талбайн хэмжээг баталгаажуулж байх шаардлагатай. Ингэвэл барилга дууссаны дараа талбайн зөрүү гарлаа гэдэг асуудал гарахгүй байж болно.

8.ШӨХТГ-аас барилгын үнэ тогтворжуулах дэд хөтөлбөрийн хүрээнд төрөөс дэмжлэг авсан 10 гаруй компани мөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулсан гэдэг зүйлийг мэдэгдсэн. Энэ тухай байр сууриа илэрхийлэхгүй юу? 

Гэрээний үүргээ зөрчсөн аж ахуйн нэгж байгууллагад зохих хууль, журмын дагуу хариуцлага тооцно. Нэр бүхий 16 компани тайлангаа цаг тухайд нь өгөөгүй юм билээ. Яахав дараа нь гааль болон харилцагч байгууллагуудаас материал бүрдүүлээд тайлангаа ирүүлсэн байдаг. Ер нь бол дэд хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн тухай тайлангаа 2014 оны зургаадугаар сард засгийн газрын хуралдаанд танилцуулсан юм билээ.