Нийслэлийн иргэдийн шүдний өвчин болсон утааны асуудал энэ жил дахин сөхөгдөв. Утаа нэмэгдэх болсны шалтгааныг эрж хайсан иргэдийн бухимдал Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамыг бүхэлд нь хөдөлгөж яамыг тэргүүлдэг “гурван өндөрлөг”-ийг ажлаа өгөх шалтгаан болж, Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ захирамж гарган чөлөөлсөн. Нийслэл ч мөн үүнд хариуцлага тооцон хоёр хүнээ төрхөмд нь буцаав. Улаанбаатарын утааны асуудал саяхан мэт боловч 1970 оны дунд үеэс анх яригдаж эхэлсэн гэдэг.

Сүүлийн 10 гаруй жилийн хугацаанд утаа бууруулахын тулд Монгол Улсын Засгийн газар 950 гаруй тэрбум төгрөгийн зарцуулаад байгаа тоон мэдээлэл бий.

Иргэд нь уушгины хавдар, зүрхний хэм алдагдал, даралт, ханиад томуу гээд агаарын бохирдлоос үүдэлтэй олон төрлийн өвчлөл нэмэгдэж, ургийн гажиг ч нэмэгдэх болсон. Зөвхөн агаарын бохирдлоос үүдсэн гэсэн онош тавиагүй ч тэр бүх өвчлөлд утааны хор уршиг багагүй хувийг жин дарж байгаа.

Агаарын чанарын үзүүлэлт улам бүр муудсаар Бээжингийн дараа буюу дэлхийн хамгийн их утаатай, хорт хотоор нэрлэгдэж байсан бол 2017 онд Ж.Эрдэнэбатын тэргүүлсэн Засгийн газар санаачилж, У.Хүрэлсүхийн тэргүүлсэн Засгийн газар сайжруулсан шахмал түлшийг хэрэглээнд нэвтрүүлснээр сүүлийн хоёр жил утааны асуудлыг иргэд бараг мартаад байв.

Техник технологийн эрин зуунд улс орнууд агаарын бохирдлоо хэрхэн бууруулсан туршлагыг судалсны үндсэнд 2018 оны хавар Засгийн газрын тогтоолын дагуу сайжруулсан, шахмал түлш үйлдвэрлэх “Таван толгой түлш” компани байгуулагдсан нь төв талбайдаа цугларч “Угаартаж үхлээ” хэмээн жагсаж байсан нийслэлчүүдийн хувьд өөрчлөлтийг авч ирсэн. Салбарын сайд, дэд сайд, ТНБД, нийслэлийн орлогч нарыг суудлаас нь ховхлох шалтгаан болсон утааны асуудлыг нэхэн сурвалжилахаар сайжруулсан шахмал түлш үйлдвэрлэгч “Таван толгой түлш” компанийг зорилоо.

“ШАХМАЛ ТҮЛШ БОЛ УТАА БУУРУУЛАХ ТӨГС АРГА БИШ, ГЭХДЭЭ...”

Сайжруулсан шахмал түлш хэрэглээнд нэвтэрч эхэлсэн цагаас хойш агаарын бохирдол 47 хувиар буурсан тухай албаны эх сурвалжууд мэдээлдэг.

Иргэдийн нүдэнд үзэгдэж, хоолой, хамарт илтэд мэдрэгддэг утаа эрс багассан нь хүн бүрийн талархлыг хүлээж эхэлсэн. Гэвч энэ жил агаарын бохирдол улам нэмэгдэж, амьсгалахад ч хэцүү байгаа талаар ард иргэд ярьж, шахмал түлшний чанар, хатаалтад асуудал бий юу, анх үйлдвэрлэгдэж эхэлснээсээ хойш орц, найрлагад өөрчлөлт орсон уу зэрэг батлагдаагүй таамгууд дэвшүүлэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, олон нийтийн сүлжээгээр мэдээлэх болсон билээ.

Утаанаас болж хариуцлага хүлээн огцорсон Н.Уртнасан сайдын ажлыг авсан Б.Бат-Эрдэнэ сайд УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанд оролцохдоо утааг бууруулахын тулд технологийн шинэчлэл хийх зайлшгүй шаардлага бий болсон гэдгийг мэдэгдэж байсан юм.

Тэгвэл шинэхэн сайд “Таван толгой түлш” компанийн ажлын явцтай танилцаж, түлшний хөгжүүлэлтийг нэн даруй хийх шаардлагатай байгаа талаар дахин ам нээсэн юм. Бид явсаар “Таван толгой түлш” компанийн баруун бүсийн үйлдвэрт ирлээ. “Таван толгой түлш” компанийн Баруун бүсийн үйлдвэрийн дөрвөн цехийн 12 шугам, Зүүн бүсийн үйлдвэрийн гурван цехийн найман шугам сайжруулсан шахмал түлш үйлдвэрлэж байна. Шахмал түлшний үйлдвэрийг улсаас нийтдээ 200 орчим тэрбум төгрөгөөр босгосон бөгөөд 70 орчим тэрбумыг Баруун бүсийн үйлдвэр байгуулахад зарцуулаад байгаа юм.

Баруун бүсийн үйлдвэр хариуцсан Ерөнхий инженер Д.Болдбаатартай уулзсан юм. Тэрбээр үйлдвэр байгуулагдахаас өмнө Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрийн баяжуулах фабрикт технологичоор ажилладаг байгаад тус үйлдвэрт иржээ. Иргэдийн олон жилийн турш хэрэглэж ирсэн түүхий нүүрсийг хэрэглээнээс халж шахмал түлш хэрэглээнд нэвтрүүлэх нь тийм ч амар байгаагүй нь тодорхой. Шахмал түлшний туршилтаа олон ч удаа давтаж, чанарын шаардлага хангасан бүтээгдэхүүн гаргахын тулд хичээн ажиллажээ.

ШАХМАЛ ТҮЛШНИЙ ТЕХНОЛОГИД ЯМАР Ч ӨӨРЧЛӨЛТ ОРООГҮЙ

Анх шахмал түлшийг хэрэглээнд нэвтрүүлэхийн өмнө гэр хорооллын иргэдийн түлшний судалгааг хийсэн байна.

Тэр явцад нэг захаас нөгөө зах нь үл үзэгдэх гэр хорооллын дунд “Хэрхэн шахмал түлшээр иргэдээ бүрэн хангах вэ” гэдэг бодол эргэлдсээр байж. Гэсэн ч өнөөдөр дөрөв дэх жилийн нүүрээ үзэхээр ажиллаж байгаа нь тэр юм. 2018 оны хавар үйлдвэр байгуулах шийдвэр гарахад бид намраас нь шахмал түлшийг хэрэглээнд нэвтрүүлээд эхэлсэн байна. Иргэдийн зүгээс шахмал түлшний барьцалдуулагч өөр болсноор утаа нэмэгдэх болсон гэдэг хардлага бий.

Тэгвэл анх хэрэглэж байсан барьцалдуулагчийн чанарт өөрчлөлт ороогүй бөгөөд өнөөдөр ч гэсэн түүнийгээ хэрэглэж байгаа аж.

Тэрбээр “Иргэд, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд энэ жил утаа ихэссэн нь шахмал түлшний буруу мэт яриад, бичээд байна. Үгүй шүү дээ. Бид шахмал түлшийг анх үйлдвэрлэж, хэрэглээнд нэвтрүүлснээсээ хойш нэг ч өөрчлөөгүй. Шахмал түлш чинь баяжуулсан нүүрс, ус, барьцалдуулагч гэсэн гурван зүйлээс бүтдэг.

Хүмүүсийн хардаад байгаа барьцалдуулагчийн 40-60 хувийг эрдэнэшишийн цардуул, 30-40 хувийг бентонит агуулсан шавар, үлдсэн 4-6 хувийг шохой агуулдаг.

Дэлхийд шахмал түлш үйлдвэрлэж буй БНХАУ, Өмнөд Солонгос зэрэг улсаас олон төрлийн барьцалдуулагч туршиж эцсийн дүнд БНХАУ-ын шахмал түлшиндээ ашигладаг барьцалдуулагчийг сонгосон. Түлшний дээжээ ОХУ, Өмнөд Солонгос, БНХАУ-ын лаборатори руу явуулахад чанарын стандарт хангасан гэсэн хариу ирсэн. Жишээлбэл, түүхий нүүрсний илчлэг 2000-3000 байдаг. Харин манай түлшний илчлэгийн доод хэмжээ 6000 бүр 8000 ч хүрдэг. Тийм ч учраас иргэдийн хэрэглээнд хурдан нэвтэрсэн гэж бодож байна” гэв.

ТҮЛШНИЙ ХЭРЭГЛЭЭ ӨМНӨХ ЖИЛЭЭС НЭГ ДАХИН НЭМЭГДЖЭЭ

Бидний яриа сайжруулсан, шахмал түлш хэрхэн бүтдэг талаар нэлээд удаан үргэлжилсэн ч үйлдвэрийн шат дамжлагыг харах хүртлээ би төдийлөн сайн ойлголтгүй байсан юм. Д.Болдбаатар инженерийн хэлснээр анх хэрэглээнд нэвтэрсэн шахмал түлшний технологит ямар ч өөрчлөлт ороогүй юм бол энэ жил утаа яагаад ихсэх болсон бэ гэдэг хамгийн чухал асуулт хариултгүй үлдэх байлаа.

Харин тэрбээр инженер хүнийхээ хувьд утаа яагаад ихэссэнийг дараах гурван зүйлтэй холбон тайлбарласан юм.

Нэгдүгээрт: Иргэдийн хэрэглээ өмнөх жилээс нэг дахин нэмэгдсэн гэж байв. “Таван толгой түлш” компани 2019 онд 345,000 тонн, 2020, 2021 онуудад 420,000 тонн сайжруулсан түлш үйлдвэрлэн, нийлүүлсэн бол 2022 оны нэгдүгээр сарын судалгаагаар 650,000 тонныг хэдийн нийлүүлээд байна. Өвөл дуусаагүй үед ийм өндөр хэрэглээтэй байгаа учир дахин 200,000 тонныг нэмж үйлдвэрлэх урьдчилсан судалгаа гарчээ.

Хоёрдугаарт: Иргэдийн галлагааны горим алдагдсан нь утаа ихсэхэд том нөлөө үзүүлсэн байж болзошгүй гэв. Учир нь энэ жил модны үнэ хоёр дахин өссөн учир галлагаагаа хайрцаг сав, дугуй, даавуу, хуванцар сав ашиглан хийх өрхүүд нэмэгдсэн байна.

Энэ нь нэг талаасаа иргэдийн амьжиргааны түвшинг харуулж байгаа юм. Гуравдугаарт, айл өрхүүд хатуу түлшний зориулалтын бус зуух ашиглаж байгаа нь утаа буурахгүй байхад нэлээд нөлөө үзүүлдэг ажээ. Үүнээс харахад бид хэдийгээр түүхий нүүрсээ сайжруулсан, шахмал болгож чадсан ч түлшиндээ зориулсан зуух бэлдсэнгүй. Хатуу түлш буюу мод, түүхий нүүрс, шахмал түлш түлдэг зориулалтын зуух нь ард иргэдийн нийтээрээ хэрэглээд буй ширмэн зуухнаас огт өөр тухай тэрбээр тайлбарласан юм.

ИРЭХ НАМАР КОКСЖИХ НҮҮРСНИЙ ҮЙЛДВЭР АШИГЛАЛТАНД ОРНО

Өнгөрсөн жилүүдэд үйлдвэр шахмал түлшний нийлүүлтэнд нэлээд анхаарч ажиллажээ. Баруун үйлдвэрийн 12 шугамд нийт 90 гаруй залуус ажилладаг гэнэ. Залуус гэсний учир нь ажилчдын 80 орчим хувийг 20-30 насны залуус эзэлдэг бөгөөд үүний 96 хувь нь эрчүүд юм. Тэд долоо хоногийн дөрвөн өдөрт өдөр, шөнийн ээлжээр ажиллана. Хоёрдугаар үйлдвэрийн 3 дугаар ээлжийн дарга Г.Сундуй үйлдвэрийн шат дамжлага бүрийг нэг бүрчлэн тайлбарлаж явлаа.

Нэг шугам 20-25 үндсэн ажилтантай ба савлагааны 10 хүнээ нэмбэл 35 орчим болдог гэнэ. Шугамын өндөр 2,3 метр, өргөн нь 2 метр, урт нь 40 метр бөгөөд цагт 8-12 тонн бүтээгдэхүүн гаргах хүчин чадалтай. Баяжуулсан нүүрсээ 0,5 мм болтол нь нунтагласны дараа холигч төхөөрөмжинд хийж чийг өгнө. Үүний дараагаар барьцалдуулагчаа нэмж холиод хэвлэгч машин руу шилжүүлдэг ажээ. Хэвлэж гарсан шахмал түлшийг 300-350 халуун хэмээр үлээлгэн 150-180 халуун хэмд хоёр цагийн турш хатаана. Хатаалтын дараа шахмал түлш нь 40-60 хэмийн халуунтай гарч ирснээр хөргөх бункер руу орж хэсэг хугацааны дараа савлагаанд шилжин хэрэглэгчийн гарт хүрдэг ажээ. Энэ бол нэг шугамын шат дамжлага юм.

Өдөрт 1800 тонн нүүрс савладаг бөгөөд нэг тоннын эцсийн өртөг 215 мянган төгрөг юм байна. Гэхдээ хэрэглэгчийн гарт 149.500 төгрөгөөр очих ёстойгоос 75 мянган төгрөгийг хэрэглэгч төлж, үлдсэнийг нь “Эрдэнэс таван толгой” компани төлөхөөр зохицуулжээ.

Шахмал түлш нь MNS56792019 стандартын дагуу шахалт тэсвэрлэх, уналт тэсвэрлэх, үрэлт тэсвэрлэх, ус тэсвэрлэх, өгөршилт тэсвэрлэх зэрэг таван чанарыг хангадаг байна.

Өнгөрсөн жилүүдэд үйлдвэр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл, нийлүүлэлт, түгээлтдээ түлхүү анхаарсан юм бол түлшний хөгжүүлэлтээ хэрхэн хийхээр төлөвлөж буй тухай Д.Болдбаатар инженерээс лавлахад “2022 оны намар гэхэд Зүүн бүсийн үйлдвэрийг түшиглэн коксжих нүүрсний үйлдвэр ашиглалтанд оруулахаар ажиллаж байна” хэмээсэн юм. Угааж баяжуулсан, коксжсон нүүрсээр шахмал түлшээ хийж эхэлбэл хатаалгын үед олон төрлийн хорт бодисууд гадагшилдаг байна. Жилдээ нэг сая тонн кокс боловсруулах хүчин чадалтай тус үйлдвэр ашиглалтанд орсноор утаа 30 хувиар буурах боломжтой гэсэн судалгаа гарчээ.

СЭТГҮҮЛЧИЙН ТЭМДЭГЛЭЛ

Өвлийг өнөтэй давах гэсэн иргэдийн хүлээлтийг хангахын тулд “Таван толгой түлш” компанийнхан ёстой л эрвийх дэрвийхээрээ ажиллаж байна. Компанийн зүгээс тоног төхөөрөмждөө нийцсэн стандартын дагуу орц найрлага өмнөх жилүүдийн адил байгаа ч утааны асуудал яригдаж байгаа нь тус үйлдвэрийн технологи болон бүтээгдэхүүний шинэчлэл хийх болсныг харуулсаар байгаа юм.

Химийн ухааны доктор Ж.Дугаржавын нэгэн нийтлэлд “Өнөөдрийн байдлаар, Улаанбаатар дахь сайжруулсан түлшний үйлдвэрлэл, хэрэглээний нөхцөл байдал нилээд хүнд нүсэрдүү байгаа, үүнийг хөнгөвчлөх, энгийнчлэх шаардлага бий. Үүний тулд: түүхий эдийг шинээр сонгож үйлдвэрлэгч хэрэглэгчид ойртуулах, хэрэглэгчдийн гэр байшингийн зуухыг сайжруулах, холбогч-барьцалдуулагчийг өөрийн түүхий эдээр өөрөө үйлдвэрлэх арга шийдлийг хэрэгжүүлэх ёстой” хэмээн бичиж байсныг санаж байна.

Манайхны нэг хэвшмэл ойлголт нь сайжруулсан шахмал түлшийг утаагүй түлш гээд ойлгочихсон. Тэр утгаараа ямар ч утаа гаргах ёсгүй гэдэг. Хэвийн орчинд нүүрстөрөгчийн давхар исэл хүчилтөрөгч хоёр урвалд орсноор утаа ялгардаг. Бидний яриад байгаа утаагүй түлшийг яг үнэндээ бага үнсжилт, хүхрийн агуулгатай, агаарын бохирдол харьцангуй багатай гэж ойлгож болно. Нүүрсийг боловсруулж утаагүй түлш болгон үйлдвэрлэх сайн муу янз бүрийн технологи байдаг ч үндсэн санаагаараа нүүрс дотор агуулагддаг ус, үнс, хүхэр гэх мэт бусад бодисыг салгаж авдаг учраас бүгд төстэй.

Тиймээс орчин үеийн технологийн дагуу үйлдвэрлэл явуулах боломжийг олгох цаг болсон. Технологийн шинэчлэл хийхгүй бол бид ирэх жил дахин утааны асуудал ярин, дахиж сайд солих тухай шаагилдсаар байх юм. Бид олон улсын жишгийг даган утаагүй түлш гарган авахын тулд технологийн өөрчлөлтийг хийх зайлшгүй цаг болсон гэдгийг дахин цохон тэмдэглэе. Иргэдийнхээ эрүүл мэнд, улс орны үзэмж, цаашдын нэр хүндээ бодоход төр засгийн зүгээс хамгийн зөв шийдэлтэй, олон улсын стандартын шаардлага хангасан байгаль орчинд ээлтэй, эдийн засагт ашигтай дэвшилтэт технологийг сонгож дэмжих шаардлага байгаа юм.

Б.ЭНХ-УЯНГА

Эх сурвалж: ӨГЛӨӨНИЙ СОНИН