Xэнтийн аймгийн Өмнө­дэлгэр сумын харьяат Мон­гол Улсын харцага Энхтөгсийн Оюунболдтой ярилцлаа.

-Монголын үндэсний бөхийн холбооны 25 жилийн ойд зориулсан 1024 бөхийн барилдаанд арав давж түрүүллээ. Түүхт ойн баярт түрүүлсэн юм шиг 1024 бөхийг магнайлна гэдэг сайхан байх нь мэдээж?

-Бөх сонирхогч олонд 1024 бөх барилдана гэдэг сайхан санагдсан байх. Бидэнд барилдаан бол барилдаан шүү дээ. Хэнтэй таарч яаж барилдах маань чухал. Бөхийн холбооны ойн барилдаанд 1024 бөхийг магнайлсандаа баяртай байна. Залуу хүний хувьд бэлгэшээж байна. Төрийн наадмын зааны даваанд тахимаа өгч байсан Г.Эрхэмбаяр аваргыг өвдөглүүллээ. Р.Пүрэвдагва начин, Б.Пүрэвсайхан харцага нартай зодоглосон барилдаан бүрт тунадаг. Энэ удаад ч ялгаагүй туналаа. Пүрэвдагва начинтай зургаагийн даваанд, Пүрэвсайхан харцагатай долоогийн даваанд тунаж давсан. Наймын даваанд аймгийн хурц арслан Ш.Мөнгөнбаатартай мөн тунаж барилдаж давсан. Бид хоёр өмнө нь хэд хэдэн удаа таарч барилдаж байсан. Өнгөрөгч жил Өндөрхаан хайрханы тахилгад түрүү үзүүрт шалгарч миний бие түрүүлж байсан удаатай. Мон­гол бөхийг гиннест бүрт­гүүлсэн барилдаанд би Мөнгөнбаатар арсланд тавын даваанд унаж байсан.

-Өөрийг тань бөхийн удамтай гэж дуулсан. Тэр тухайгаа сонирхуулахгүй юу?

-Манай аавыг Дашдоржийн Энхтөгс гэдэг. Аймгийн начин цолтой хүн бий. Тэгэхээр аавынхаа талаас бөхийн удамтай. Аав өөрөө барилддаг бөхөд дуртай учир намайг бөх болгоно гэж бодно. Гэхдээ “Миний хүү бөхөөс гадна давхар мэргэжил эзэмших хэрэгтэй. Монгол Улсын их сургуулийн аль нэг ангид суралцуулна. Тийм болохоор нөхөр минь хичээлээ сайн давтана шүү” гэж хэлдэг байв. Надад бол хичээл ном сонин биш. Гол нь бөх барилдах хүсэл мөрөөдөл минь байлаа. Зурагтаар “Аваргын гараа” гээд хүүхдүүдийн барилдаан гарна. Түүнийг үзээд бушуухан л хот орох сон, тэр хүүхдүүдтэй очиж барилдах сан гэж бодно. Мөн Бөхийн өргөөнд очиж бөх үзэхийн түмэн хүслэн байгаа юм чинь. Ц.Цэрэнпунцаг гарьд, Д.Сумъяабазар аварга гээд бөхчүүдийн барилдааныг үзэж биширдэг байлаа. Ус нутгийн хүчит бөх Б.Бат-Эрдэнэ аваргыг бага балчраасаа л хүндэтгэж ирсэн. Ингээд 13 настай хүүхэд 2006 онд аав ээждээ “Хотод очиж гүнзгийрүүлсэн сургалттай сургуульд сурна, хичээл номоо сайн давтана” гэж худлаа хэлээд бөх үзэх сонирхолдоо хөтлөгдөн ирж байлаа. 84 дүгээр сургуульд зургадугаар ангид уул нь сурсан л даа. Гэвч наймдугаар ангиасаа хойш хичээлд бараг яваагүй. Ижий аавыгаа хуурч бөхийн ертөнц рүү орсондоо огтхон ч харамсдаггүй. Хувь тавилан маань ийм байжээ гэж боддог.

-Б.Адъяахүү начингийн шавь. “Аварга” сургуулийн зааланд их бага хүүхэд очсон гэдэг юм билээ?

-2007 онд арван дөрвөн настай хүүхэд Б.Адъяахүү багш дээр очсон. Надад бөхийн эрдэм анх заасан хүн Аъяа багш маань юм. Уран барилдаанч мундаг багш. Улсын харцага Пүрэвсайхан, улсын начин Э.Энхбатаас аваад олон хүнийг бөхийн эрдэмд сургасныг манайхан мэдэх байх. Бөхийн бэлтгэл гэдэг ийм нарийн дэг жаягтай, утга агуулгатай, тийм амар хялбар биш гэдгийг сургасан. Их спортоор хичээллэх хэрэгтэйг хэлж байлаа. Их спортоор, чөлөөт бөхөөр хичээллэсэн маань үндэсний бөхөд амжилт үзүүлэх нэг том бааз суурь болсон. 2010 онд чөлөөтийн улсын өсвөрийн аваргад түрүүллээ.Дараа нь Ташкент хотноо болсон өсвөрийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд амжилттай оролцож хүүхдийн олимпод оролцох эрхээ авсан. Олон улсын олимпийн хорооноос хүүхдийн анхдугаар олимпийг Сингапурт 2010 оны наймдугаар сард зохион явуулсан юм. Уг наадамд Монгол Улсынхаа төрийн далбааг өргөж явах хүндтэй, хариуцлагатай үүргийг Мон­голын үндэсний олимпийн хорооны ерөнхийлөгч Д.Загд­­сүрэн гуайгаас хүлээн авсан­даа маш их баярлаж билээ. Чөлөөт бөхийн 100 килограммын жинд хүч үзэж тавдугаар байрын шагнал хүртсэн. Мөн уг наадмын элсний чөлөөт бөхийн барилдаанд оролцож хүрэл медалийн эзэн болсон. Ингэж л их спортоор хичээллэж, хүүхдийн олимпийн наадамд төрийнхөө далбааг өргөж явах алдрыг “Аварга” сургууль, Адъяахүү багш маань өгсөн түүхтэй. Наймдугаар ангиасаа хойш бараг л хичээлд яваагүй хүн чинь “Аварга” сургуулийн лицей сургуульд суралцаж, улмаар “Аварга” биеийн тамирын дээд сургуулийн оюутан болсон доо.

-20 насандаа улсын хар­цага цолонд шууд хүрсэн. Баянаа аварга, Дагвасүрэн арслан хоёр 19 насандаа улсын начин болсон байдаг. Сүүлд Өвөрхангайн Ширмэнгийн Батхуяг начин хорин насандаа цолонд хүрсэн гэдэг. Тэгэхээр тэр бүр бөхчүүдийн гаргаад байдаг амжилт биш шиг байна?

-2008 онд 15 настайдаа улсын наадмын өсвөрийн бөхийн барилдаанд шөвгийн наймд үлдээд унасан. Дараа жил нь түрүүлнэ гэсэн бодолтой очоод шөвгийн дөрөвт үлдсэн. Ингээд 19 насандаа Хэнтий аймгийнхаа наадам зодоглон Б.Хадбаатар арслантай үлдэж түрүүлэн аймгийн арслан цол хүртсэн юм. Тэр жилийнхээ улсын наадамд зодоглоод хоёрт Ховдын Мягмарсүрэн зааныг өвдөглүүлж, гурвын даваанд Давааням зааны хүү улсын начин Лхагвадоржид тахимаа өгсөн дөө.

2013 онд хорин насандаа төрийн наадамд хоёр дахиа зодоглож До.Ганхуяг арслангаар дөрөв, И.Дорж­самбуу гарьдаар тав давж начин болоод зургаагийн даваанд Т.Санчир заанд амлуулан барилдаад түүнийг хамж дайрах мэхээр давж улсын харцага цолонд хүрсэн. Тэр жил манай Хэнтий аймгийн 90 жилийн түүхт ой тохиож байлаа. Аймгийнхаа ойд харцага цол хүртээд очсон минь хамгийн том баяр байлаа. Аав их л баярлаж байсан. “Миний хүү бөх болно л гэж өөрийнхөөрөө зүтгэсэн. Зөв байжээ” гэж хэлсэн шүү. Манай сургуулийг төгссөн олимпийн аварга Н.Түвшинбаяртай хоёул ижилхэн харцага цол хүртээд Төв цэнгэлдэхээ тойрч наадамчин олонтой мэндчилэх гоё байлаа. Хар­цага цол хүртсэн наадмын хоёрын даваанд Өвөрхангайн Б.Сангисүрэн начинг өвдөг­лүүлсэн юм. Тэр даваа одоо бодоход хамгийн хэцүү нь байсан. Улсын цолонд яригдаж байсан залуу бөхчүүдэд хоёрын даваа амаргүй гэж ах нар хэлдэг. Үнэн л юм билээ.

-Хорин настай залуу дөрвийн даваанаас аваад том цолтой бөхчүүдтэй хүч үзжээ. До.Ганхуяг бол төрийн наадамд өмнө нь түрүүлж, үзүүрлэж байсан бөх. Түүнтэй барилдахад бэргэх тохиолдол гарсан уу?

-Нэг их айж бэргээгүй. Ёндоо байвал би хаянаа л гэж бодсон. Ганхуяг арслантай барьц сонгож барилдсан. Эхлээд арслан барьц сонгосон. Тэгээд хаялцаагүй, дараа нь би барьц сонгоод давсан. Цэнгэлдэх шуугиад л явчихсан. Санчир зааныг давахад ч цэнгэлдэх шуу­гиад л явчихаж билээ. Багаасаа барилдаад, ерөөс барилдахын дон тусчихсан хүнд чинь айж бэргэнэ гэдэг зүйл байдаггүй.

Зарим хүмүүс “Пүрэв­дагватай байнга тунаж байна. Хэцүү байдаг уу” гэх утгаар асуудаг. Юуных нь хэцүү байх билээ. Пүрэвдагва начин дотроосоо шатаж барилддаг, тамирчин хүнд байдаг араншинтай сайхан бөх. Пүрэвсайхан харцага ч тэр. Бэлтгэл сургуулилтаа дайчин хийж барилддаг нь мэдрэгддэг.

-Залуу харцагын биеийн өндөр болоод жин хэд байна?

-Нэг метр 82 сантиметр өндөртэй. 135 килограмм жинтэй.

-Бат-Эрдэнэ аваргатай хэр ойр вэ. Өөрийн чинь барилдааныг аварга ихэд шимтэнгүй үзэж байгаа харагддаг. Аминчилж хэлж зөвлөдөг байх?

-Бат-Эрдэнэ аварга манай аав хоёр бие биенээ мэднэ. Аварга бол намайг багаас мэднэ. Харин өөрийнх нь сургуульд суралцаад, Адъяахүү багшийн шавь болсныг сүүлд мэдсэн л дээ. Уулзаж хэлж ярих зүйл байлгүй яахав. Бөхийн өргөөнд болсон барилдааны дараа уулзаад сургамж зөвлөгөө өгдөг. Хийж буй мэхний хувилбарын талаар хэлдэг. Тэр хүн бол монгол бөхийн домог болсон хүчтэнүүдийн нэг шүү дээ. Бөхийнхөө хувьд. Надад их итгэдэг. Тэр агуу хүний итгэлийг алдчихгүй юмсан, бэлтгэл сургуулилтаа сайн хийж монгол бөхийн өндөр цолонд хүрэх юмсан гэх бодол надад бий.

-Саяын 1024 бөхийн барилдаанд 10 давж түрүүлс­нээс чинь харахад өнөө жилийн наадамд түрүүлчихээд зогсож байхад гайхах зүйл алга байна л даа. Сэтгэл зүйн хувьд ямар байх бол?

-Наадмын бэлтгэлд Сүүж ууланд Адъяахүү багшийнхаа удирдлагад бусад бөхчүүдийн хамт уламжлал ёсоороо гарна. Урам зориг итгэл өгсөнд маш их баярлалаа. Наадам гэж бодолгүй өөрийнхөөрөө барилдана. Бэлтгэлээ сайн хийж, багшийнхаа заасан мэхүүдийг улам чамбай сураад цолоо ахиулахын төлөө зүтгэнэ ээ.

Ө.МАНЛАЙ