өөрчлөлт, алдаа, оноог дүгнэх зорилгоор доктор Ч.Даваадаш “Монголын нийгмийн шилжилтийн зарим онцлог, ээдрээ” нэртэй судалгааны өгүүлэл бичжээ. Хувьсгал хийх зайлшгүй шаардлага байсныг тэрбээр тайлбарлаад, гэхдээ эдийн засгийн бааз сууриа устгах биш, түүн дээрээ түшиглэн хөгжих ёстой байсныг онцолсон байна. Ч.Даваадаш гуай профессор Моррис Россабигийн судалгааны бүтээлээс эш татаж, гаднын зөвлөхүүдийн тулгасан, шаардсан бүхнийг үг дуугүй биелүүлж байсан нь бидний алдаа байсныг шүүмжилжээ. Харин Баабар үүнээс өөр арга зам байгаагүйг тэмдэглээд, шилжилтийн эхний үед Зүүн германчууд Барууны удирдлагатай, латвичууд Канадын иргэн Ерөнхийлөгчтэй, кыргызүүд америк Сангийн сайдтай болчихоод байсныг сануулсан байна. “Манжийн болон Оросын вассал байх үеийн алдаа болгон гаднаас болсон, харин 90 оноос хойших нь бидний мэдэхгүй чадахгүй, үзэж хараагүй, сонсож ойлгоогүйн, хөлд орох үеийн эндэл, гэхдээ л бусдад тохох аргагүй бидний л алдаа, биднийх учраас өршөөж болохуйц бахархал билээ” хэмээн бичжээ.

Тийм ээ. “Чөлөөт зах зээл” юунд хүргэхийг мэдээгүй учраас л 1980-аад оноос дэлхийн ихэнх улс үндэстэн энэ замыг сонгосон биз. Үүнээс болж баян, хоосны ялгаа гаарч, эдийн засгийн өсөлт саарч, санхүүгийн систем туйлын хэврэг, бас тогтворгүй болохыг мэдэж байсан бол хэн энэ замаар замнах билээ? Харин өнөөдөр энэхүү системийн бүхий л сул тал, булхайг дэлхий даяар олон эрдэмтэн илчлээд байна. Либерал эдийн засагчдын бичиж өгсөн “хөгжлийн жор” улс орнуудыг элгээр нь хэвтүүлсэн. Гэтэл тэд өөрсдийгөө өмөөрч, арьсаа хамгаалж үлдэхийг оролдсоор. Энэ хүрээнд аливаа улсын хөгжлийг тухайн орны түүх, соёл, газар зүйн байршилтай холбон тайлбарлах боллоо. Тухайлбал, “Хэрвээ буурай орны ядуус япончууд шиг ажиллаж, германчууд шиг цаг барьж, америкчууд шиг овсгоотой байсан бол хөгжих байсан” хэмээн либерал үзэлтнүүд ярих дуртайг профессор Ха Жу Чан тэмдэглэжээ. “Монголын нийгмийн шилжилтийн ээдрээ” нийтлэлдээ Баабар яг ийм тайлбар тавьсан нь сонирхол татна.

МОНГОЛ ХҮНИЙ ОНЦЛОГ

Баабар ингэж өгүүлэв. -Эдийн засгийн хөгжил (оршил) нь бэлчээрийн хүрэлцээ, байгалийн аягзангаас хамаардаг нүүдлийн мал аж ахуйгаас шалтгаантай, энэ нь хэдэн мянган жил тогтвортой үргэлжилсэн нийгмийн гишүүдийн сэтгэхүй үүндээ зохицсон байж таараа. Аяндаа буй болсон хэрэгцээгээ үргэлж дайн байлдаан, дээрэм тонуулаар хангаж байсан нийгэм эд баялгийг дайны олз гэдэг утгаар үнэлдэг болжээ. Иймээс хөдөлмөр, түүний үр шимийн тухай суурин иргэдээс тэс өөр ойлголттой. Манжийн эзэрхийллийн 200 жил, Оросын эзэгнэлийн 100 жилд дайны олзоо үнэндээ тэтгэлгээр авсаар ирсэн. Судалгаагаар монгол малчин жилд нь хуваагаад үзэхэд эрэгтэй нь өдөрт хоёр цаг, эмэгтэй нь дөрвөн цаг "ажил хийдэг” аж.

...XX зуунд иргэншил нэвтэрсний буянд өдгөө хүн амын ердөө 15 хувь нь нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлж, үлдсэн дийлэнх нь хотжин, иргэшин, нүүдлийн бус аж ахуй эрхлэх болжээ. Гэвч сэтгэхүй нь үндсэндээ дайны олз нэмэх нь хоёр цагийн хөдөлмөрт тулгуурласан амьдрах-аргацаах-бэлэнчлэх сэтгэлгээ. Дээрээс нь бүхэл бүтэн 300 жил хүнээр тэжээлгэж ертөнцөөс тасархай вакум орчинд амьдарсан дасал. Америкчуудын прагматизм, оросуудын эх оронч үзэл, хятадуудын тэсвэр тэвчээр, япончуудын шургуу зан, германчуудын хөдөлмөрч чанар гэх мэтийн үндэсний онцлогийг нь бариад аван хөгжих бололцоо монголчуудад үгүй.

...Ийм л нийгмийн сэтгэлгээт үндэстэн ерэн оны ардчилалтай золгосон юм. Энэ л манай үндэсний онцлог.

Тэгвэл судлаач Д.Ганхуяг
ингэж хариу барьжээ:
-Ямар ч улс үндэстэн түүхээсээ сургамж авч, муу муухай үеэ аль болох олон талаас нь дүгнэж цэгнэдэг. Улс үндэстэндээ сургамж болгож, хойч үеэ хүмүүжүүлдэг учраас тэр. Харин нэг ч улс үндэстэн муу муухай үеэ нийт үндэстэндээ нялзаан халдааж, Та нар угаасаа өөдгүй, болохгүй бүтэхгүй үндэстэн гэж хэлдэггүй. Энэ дэлхий дээр нэг ч тийм үндэстэн, нэг ч тийм сэхээтэн байхгүй.

Гэтэл Монголд бол байна аа. Энэ бол Баабар болон түүний нөхөд. Тэд монголчууд угаасаа “орондоо ч орох завгүй, олзлолдон байлдаж байдаг”, дандаа дээрэм хийхээс өөр зүйл мэдэхгүй, зохион байгуулалтад орох чадваргүй, олз омогт дуртай, шуналтай гэхчлэн алхам тутамдаа нотлох бөлгөө.

Самуун цагийн зурвас үеийн зүйрлэсэн "шүлгийн мөрийг” нийт монгол үндэстний төрөлх шинж чанар болгон монголчуудыг үндэстний хувьд гутаан доромжлох болсон шалтгаан юу вэ ?! Тэгвэл Монгол ганцаараа “орондоо орох завгүй олзлолдон байлдаж” байдаг “өөдгүй” үндэстэн, бусад нь соёлтой, дайн байлдаан хийдэггүй “шилмэл ” үндэстэн гэж нотлох шаардлага юунд байгаа юм?!

...Монголын ард түмэн, үндэстнийг угаасаа, мөн чанараараа үл бүтэх үндэстэн гэвэл би яагаад ч зөвшөөрөхгүй, тэнэг ард түмнээ өмөөрч байгаад дуусна. Ер нь ингэхэд миний ард түмнийг ийм тэнэг болтол нь хэн хордуулсан юм гэвэл би тун олон юм ярьж чадна... япончуудыг зөвхөн австрали зөвлөх “залхуу” хэмээн голсон юм биш. 1911-1912 онд Их Британийн нэрт социологич Биатрис Вебб Ази руу аялаад ирэхдээ япончуудыг “цагаа үр ашигтай өнгөрөөж чаддаггүй, тэвчихэд бэрх хүмүүс” гэсэн бол солонгосчуудыг бүр “бохир, заваан, бүдүүлэг, залхуу” хэмээн тодорхойлж байжээ. Энэ бүхэн ази хүмүүсийг ад үзэх хандлагатай холбоотой байсан уу гэвэл бас үгүй. Тухайлбал, XIX зууны дунд үед эдийн засаг нь сайжрахаас өмнө германчууд “мунхаг, хойрго” гэх тодорхойлолттой байлаа. “Германчууд хэзээ ч яардаггүй”,“Дур нь хүрвэл л ажилладаг” зэрэг хэллэг ч элбэг байв. XIX зууны эхээр Их Британийн аялагчид германчуудыг хүн хулхидахдаа гарамгай, хулгайч зантай гэдэг байжээ.

Тэгэхээр, либерал үзэлтнүүдийн тайлбарлаад байгаа шиг аливаа улсын хөгжил хүнээсээ хамаардаг байсан бол залхуу япон, хулгайч герман, заваан солонгос яаж амжилтад хүрч чадав? “Соёл гэдэг нь эдийн засгийн хөгжлийн суурь гэхээсээ илүү үр дагавар юм” хэмээн Ха Жу Чан бичээд, буурай улсуудын “залхуу” тодотголтой цагаачид баян оронд очихоороо оршин суугчдаас нь ч илуү их хөгжлийг хойш татдаг юм биш, харин эдийн засгийн сул дорой байдал иргэдээ залхуу болгодог аж. Өнөө маргаашаа аргацаасан, алсын хараагүй, залхуу мэтийн тодорхойлолт зөвхөн Монголд биш, Африк, Латин Америкийн орнуудад ч элбэг байгаа нь эдийн засгийн хоцрогдолтой холбоотой юм байна.

Дашрамд сонирхуулахад, 20 гаруй жилийн өмнө БНСУ-д “Солонгосын цаг” гэх ойлголт байжээ. Солонгосууд цаг баримтлахдаа туйлын муу, товлосон цагаасаа нэг, бүр хоёр цагаар хоцорчихоод юу ч болоогүй мэт аашлахыг гаднынхан ихэд гайхдаг байсан гэнэ. Тэгвэл БНСУ-ын эдийн засгийн хурдтай хөгжлийг дагаад иргэд нь ч цагийг үр ашигтай өнгөрөөдөг болж, “Солонгосын цаг” гэх хэллэг ч мартагджээ. Хүн нь эдийн засгаа хөгжүүлэх гэхээсээ илүүтэй эдийн засаг нь хүнээ төлөвшүүлдгийг эндээс бид харж байна. Тиймээс ч Монгол, Африк болон Латин Америкийн орнуудын буурай хөгжлийг залхуу, бохир заваан, зугаа цэнгэлд дуртай хүмүүстэй нь холбон тайлбарлана гэдэг дэндүү ташаа хэрэг аж.

МОНГОЛ УЛСЫН ОНЦЛОГ
Хувь хүний соёл, төлөвшлөөс гадна улс орнуудын түүх, газар зүйн байршил ч хөгжлийн тушаа болдог тухай либерал эдийн засагчид тайлбарладаг. Тухайлбал, Монгол Улс маань хоёр том гүрний дунд хавчуулагдсан, далайд гарцгүй, эрс тэс уур амьсгалтай учраас хөгжиж чаддаггүй гэнэ. Яг ийм тодотгол Африкийн ихэнх орны “онош” болоод буйг сануулахад илүүдэхгүй биз ээ. Энэ тивийн олон орон далайд гарцгүй, хөрш зэргэлдээ улсууд нь ялгарах юмгүй ядуу буурай, мөн хэт халуун цаг агаартай. Дээрээс нь байгалийн баялаг хүмүүсийг нь залхуу, бэлэнчлэх сэтгэлгээтэй болгосноос л “наргил модны дор зогсоод наргил унахыг хүлээхэд л болно” гэх хэллэг ч бий болж. Цаашилбал, Африкийн орнууд маш олон үндэстэн ястнуудтай бөгөөд тэдгээр нь хоорондоо зөрчилдөх нь их. Ядаж байхад хүмүүс нь бохир, заваан, соёлгүй учраас халдварт өвчин ч элбэг тархдаг. Энэ мэтээр тоочоод байвал үнэхээр ч Африкийн улсууд хөгжих боломжгүй юм байна гэж бодогдмоор.

Гэтэл 1960-1970-аад онд Саб Сахарын Африкийн орнуудын нэг хүнд ногдох орлого мэдэгдэхүйц өсөж байжээ. Харин 1979 оноос Сенегал, тэгээд бусад нь Дэлхийн банк, ОУВС-гаас либерализм “импортолсон”. Энэ нь Африкийн орнуудын дөнгөж хөл дээрээ тогтох гэж байсан аж үйлдвэрлэлийг устгаж, түүхий эд экспортлогч болгосон тухай Ха Жу Чан бичжээ. Өөрөөр хэлбэл, эдгээр улс дэлхийн хөгжлөөс гээгдсэний гол шалтгаан нь түүх соёл, газар нутгийн байршил бус, харин чөлөөт зах зээлийн гаж тогтолцоо юм.

Нэгэнт л бид түүхээ өөрчилж, газар нутгаа нүүлгэж чадахгүй учраас энэ бүхнээс л болж хөгжиж чадахгүй байна хэмээн өөрсдийгөө зөвтгөхөө болих хэрэгтэй. Тэгээд ч энэ нь утгагүй хэрэг. Жишээ нь, эрс тэс уур амьсгалтай, өвөлдөө хэт хүйтэрдгээс болж эдийн засаг улирлын чанартай идэвхждэг гэдэг. Тэгвэл Финланл. Швед, Норвеги, Канад болон АНУ-ын зарим мужид ч тэсгим хүйтэн болдог шүү дээ. Тэдгээр улс цаг агаараар шалтаглаад хөгжлөө хойш тавьсан юм алга. Далайд гарцгүй гэхээрээ л хөгжиж болдоггүй юм бол Швейцарь, Австри яаж амжилтад хүрсэн байх нь вэ? Ингэхэд, их гүрнүүдийн дунд “хавчуулагдсан”, далайд гарцгүй, хүн ам цөөтэй гээд олон талаараа Монголтой төстэй Швейцарь улс нэгэн зууны дотор Европын буурай орноос дэлхийн хамгийн баян улс хүртлээ хөгжсөн түүхтэй. Тус улс дөрвөн өөр төрлийн хэл, хоёр шашинтай, түүнээсээ болж хэд хэдэн удаа иргэний дайнтай тулгарч байсан гэдэг. Энэ бүхэн Швейцарийн хөгжилд саад хийж чадаагүйг бид харж байна. Тиймээс монгол хүний онцлог, Монгол Улсын онцлог хэмээн элдвийн шалтаг гаргаж ирээд, тэдгээрээс болж хөгжихгүй байгаа мэт дүр эсгэх нь илүүц юм. Үүний оронд эдийн засгийн тогтолцоо маань болохгүй байгааг хүлээн зөвшөөрч, түүнийгээ засаж залруулах л чухамхүү хэрэгтэй болжээ.

Д.МӨНХЧИМЭГ /ҮНДЭСНИЙ ШУУДАН/