/Өдрийн сурвалжлага/
Архангай аймгийн Цахир сумын нутагт амьдарч байсан Цорж Санжжав ламын занданшуулсан шарилыг удахгүй нутагт нь буцаан залах гэж байна. Ажлын хэсгийн дүгнэлт ч нэг мөр болж буй ажээ. Шарилыг хулгайлсан этгээдийг мөрдөн шалгах ажиллагаа харин дуусаагүй гэж цагдаагийн ажилтнууд мэдээллээ.
Манай археологийн эрдэмтэд, судлаачид занданшуулсан шарил, муми буюу хатсан шарилуудыг хэрхэн судалж буй талаар сонирхохоор Шинжлэх ухааны академийн археологийн хүрээлэнг зорилоо. Шинжлэх ухааны академи бүтцийн өөрчлөлт хийж, урьд нь тус тусдаа ажиллаж байсан түүхийн хүрээлэн, археологийн хүрээлэн хоёроо нэг дээвэр дор нэгтгэж байгаа ажээ.
Биднийг очиход археологийн хүрээлэнгийнхэн хуралдаад зав муутай байлаа. Гэхдээ бидэнд тусалж, цаг зав гарган ярилцах мэргэжилтэн олдсон нь олзуурхууштай. Эртний хүмүүсийн “яс” судалдаг хүн л хэрэгтэй байна гэхэд тэндэхийн нэгэн ажилтан “Манай байрны нэг давхарын хамгийн урд үзүүрт жинхэнэ “судлаач” нь сууж байгаа, түүнээс өөр хүн та нарт олдохгүй байх” хэмээн хөгжилтэй нь аргагүй хэлсэн юм. Ингээд сүүлийн арав гаруй жилийн турш занданшуулсан болон бусад шарилуудыг судалж буй Ц.Амгалантөгсийн өрөөнд орлоо. Тэрбээр Түүх-Археологийн хүрээлэнгийн Археологийн төвийн эрдэм шинжилгээний ажилтан ажээ.
Ц.Амгалантөгс бидний санаа зорилгыг төвөггүй ойлгож, эхлээд муми буюу хатсан шарил, занданшуулсан шарил хоёрын гол ялгааг хэлж өгсөн юм. Муми хэмээн олон улсын судлаачдын нэрлэдэг хатмал шарил нь товчдоо нар салхи үзэхгүй, агаарын нэгэн хэмийн орчинд арьс, үс, зөөлөн эдүүд нь хатаж хадгалагдан үлдсэн талийгаачдын шарил юм билээ. Өөрөөр хэлбэл, тухайн үед талийгаачийн цогцост ямар нэгэн бодис хийлгүй байгальд нь үлдээсэн хэлбэр аж. X-XIV зууны үеийн монголчууд ийм хэлбэрээр уулын агуй, хадны завсар гэх мэтэд оршуулга үйлдэх зан үйл түгээмэл байжээ.
Ер нь дэлхийн хэмжээнд муми гэж нэрлэгддэг үндсэн гурван төрлийн хатсан шарил байдаг байна. Хамгийн эртнийх нь Чили улсаас олдсон МЭӨ 5050 оны үеийн хүний шарил. Биеийн зөөлөн эдүүд нь бараг тэр чигтээ хатаж үлдсэн байжээ. Энэ нь байгалийн жамаар, ялзарч муудалгүй хатсан нэг төрлийн муми. Мөн “Айсмен” муми буюу “Мөсөн” муми гэж бий. Австри, Италийн хилийн зааг, Альпийн нуруунаас олдсон “Отци” гэх муми нь МЭӨ 3300 гаруй жил буюу одоогоос 5000 гаруй жилийн өмнөх үед холбогдох мумми юм. Эдгээрт хүний гар оролцож ямар нэгэн химийн бодис хэрэглээгүй тухайн нөхцөл байдлаас шалтгаалан байгалийн нөхцөлд хатаж болон хөлдсөн байдлаар олдсон олдворууд юм. Харин бидний ярьж заншсанаар занданшуулсан шарил нь анх Египетээс олджээ. МЭӨ 3000 гаруй жилийн өмнө уг шарилыг химийн аргаар занданшуулсан байв.
Эдгээр төрлийн мумминүүдээс Монголд одоо бараг бүгдээрээ олдсон гэж үзэж болохоор боллоо гэдгийг судлаач Ц.Амгалантөгс онцолж байлаа. Хамгийн сүүлд хулгайчийн гараар орж, Архангайн Цахир сумаас нийслэлд хотод авчраад бусдад зарах гэж байсан Цорж лам Сажжавын занданшуулсан шарил нь тэрхүү эртний Египетээс олдсон зандашуулсан шарилтай зарим талаар төсөөтэйажээ. Учир нь шашны зан үйлээр том лам нарыг шавь нар нь тусгай зан үйлийн дагуу Цорж лам Сажжавын адил оршуулдаг байсан гэж байна. Ц.Амгалантөгс судлаачийн хувьд Цорж Санжжавын занданшуулсан шарилыг судлах ажлын хэсэгт орж ажиллажээ.
Монгол орны нутгаас муми элбэг олдох болжээ. Баян-Өлгийн аймгийн Улаанхус сумын нутгаас олдсон археологийн шинжлэх ухаанд "Пазырыкын соёл"-ын үеийнх гэгддэг олдвор нь анхны томоохон олдвор болсон байна. Цэвдэгт газар, модон бунханд чулуугаар дарж оршуулсан байж. Дагалдуулж оршуулсан адууны мах нь хүртэл тасарч үлдсэн байсан гэнэ. Мөн 2006 онд олдсон “мөсөн” муми нь дэлхийн Топ-10-т нээлтэнд багтжээ.
Одоо археологийн төвийн лабораторид 10 гаруй “муми” байгаа ажээ. Эдгээрийн 9 нь нэг дороос олдсон нь тун сонирхолтой. Бид лабораторт нь байгаа тэдгээр олдворуудыг үзэж, үүх түүхээс нь тодруулсан юм. Ц.Амгалантөгс өгүүлэхдээ “Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын нутаг дахь Хэцүү уулын агуйд бид Америкийн судлаачидтай хамт очиж авсан. Энэхүү агуйд хүний ясны олдвор байгаа тухай мэдээлэл 1974 онд ирсэн байлаа. Тухайн үед археологич, доктор Н.Сэр-Оджав, антропологич Д.Түмэн нар газар дээр нь очиж шалгаж үзсэн юм билээ. Энэ агуй нь Сулинхээрийн хилийн отрядын нэгдүгээр заставт их ойрхон, гурван км орчим зайтай. Тиймээс агуйд цэргүүд орж нэлээд бусниулснаас болоод шарилууд анхны төрх байдлаа алдсан байсан. Н.Сэр-Оджав нарын тайланд 0-10 насны долоон хүүхэд, 30 гаруй насны хоёр эмэгтэй, хоёр эрэгтэй, 60 гаруй настай нэг эмэгтэй, бүгд 12 хүний шарил гэсэн байсан. Шарилуудын шүд, хумс бүтэн, гэзэг үс, арьстайгаа хатаж үлдсэн, нэг нь арьсан өлгийд боосон хүүхдээ тэвэрсэн байдалтай нас барсан байв. Хамгийн хачирхалтай нь энэ агуйд байсан зарим хүмүүсийг боож алсан шинжтэй, хоёр хүнийх нь хүзүүнд боомилж алсны тэмдэг болох дээс уяатай хэвээр байсан юм. Бид Америкийн Смитсионы хүрээлэнгийн хамтарсан хээрийн шинжилгээний багт орж, энэ агуйд 2004 оны 5 сарын сүүлчээр ажилласан. Агуй руу ороход маш хэцүү. Агуй нь амсар хэсэгтээ эгц доошоо тул биедээ олс уяж орсон. Агуйн амсар ердөө л 90 х 62 см хэмжээтэй. Олсоор дүүжлэгдэн гурав дамжиж явсаар цооногт хүрдэг. Агуйн хонгил нь амсараасаа булан хүртлээ 45 градусын налуугаар 15.4 метр урт зам туулдаг юм билээ. Агуйн гол хонгилд байсан тэдгээр хатмал шарилуудаас булчин, арьс, үс, яс зэргээс нь дээж авч, АНУ-ын Смитсионы Их сургууль, Данийн Их Сургуулийн лабораторт нарийвчилсан судалгаа хийсэн. Судалгааны дүнгээр хүзүүндээ олс бүхий дөрвөн шарилынх нь хүзүүний нугалам хэсэг хугаралттай, хоёр эмэгтэйн аарцаг яс гэмтсэн гэж гарсан. Үс арьс зэрэгт хийсэн ДНК-ийн шинжилгээгээр Төв Азийн монголчуудын голлох гени мөн болохыг тогтоосон. Тэгээд ч гэзэг үснийх нь байдлаас Монгол хүн гэдэг нь тодорхой байсан. Эдгээр шарилууд үндсэндээ XIII-XIV дүгээр зууны үед холбогдоно. Гэхдээ эдгээр хүмүүс, ялангуяа бага насны хүүхдүүдийн хамт агуйн мухарт яагаад ийнхүү хөнөөгдөх болов гэдэг сонирхол татаж байгаа. Тэднийг агуйд оруулж хороосон уу, эсвэл өөр газарт алаад энэ агуйд авчирсан уу гэдгийг нарийн тогтоох боломжгүй юм. Лабораторийн нарийвчилсан он цагийн хувьд МЭ 1300-1470 буюу Юань гүрний сүүл үе, Бага хаадын үед холбогдож байна хэмээн ярьж байлаа.
Монголдоо ганцхан Шинжлэх ухааны академийн дээвэр дор өнөөг хүртэл үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа Археологийн төвийн лаборатори техник тоног төхөөрөмжийн хувьд нэлээд хоцрогджээ. Энд “Муми”-нүүдээ зориулалтын бус хүнсний зориулттай хөлдөөгчид хадгалж байна. Ийм аргаар хадгалах нь чанарыг аль зэрэг муутгах вэ хэмээн Ц.Амгалантөгсөөс асуухад “Чанарт тэгтэл муугаар нөлөөлөхгүй. Гэхдээ цахилгаан тасрах болон зарим нэг саатал бэрхшээлийн улмаас хадгалалтын горим өөрлөгдөн уг олдворууд гэмтэх аюултай ” гэж байлаа.
Дэлхийн стандартад нийцсэн археологийн лаборатори өнөөдөр зайлшгүй хэрэгтэй болжээ. Нэг сайн лабораторитой болчихвол манай археологичид Америк, Дани гэх мэт орныг зорьж, өндөр үнэ төлж өөрсдийн олсон олдворуудаа шинжлүүлээд байх шаардлагагүй болох юм. Монгол орон тэр чигээрээ археологийн ховор олдворуудын орон гэдэг нь хэнд ч тодорхой ажээ.
Бид муми болон Хэцүү агуйн нууцаас олж соссон “олз”-оосоо гадна сайн лабораторийн тухай бодол тээсээр археологийн төвөөс гарч явлаа.
Эх сурвалж: Tumen.mn
