Өнөөдрийн Монголын эдийн засаг дусал залгуулаад хэвтэж байгаа хүн шиг байна.Дусал нь дуусихвал өвчтөн комд орно.
Туйлдлаа даа туйлдлаа
Засгийн газар саявтар хоёр ч ойрхон том зээл авчихлаа. Швейцарийн банкнаас зээлсэн 250 сая ам.доллар, бонд гаргаж босгосон 500 сая. Нийлээд 750 сая долларын өр Монголын Засгийн газрын нэр дээр товолзож байна. Удахгүй Энэтхэгээс тэр бум ам.долларын зээл авна. Төгрөгөөр тооцвол нэг их наяд гэсэн хэн хүнд төсөөлөгдөж өгдөггүй тоо гараад ирнэ.
Уг нь бизнесийн төслүүдийг санхүүжүүлбэл эдийн засагт цусны эргэлт болохоор их мөнгө л дөө. Гэвч засаг дэлхийн санхүүгийн зах зээлээс өндөр хүүтэй авсан зээлүүдээ төсвийн алдагдал нөхөх төдийд л зарцуулах юм даа. Төсвийн 70-90 хувийг бүрдүүлдэг хувийн хэвшлийнхэн нь өөрсдөө сөхөрчихсөн байгаа юм чинь. Эдийн засаг энэ чигээрээ байвал дахиад зээл авч таарна. Төсвийнхөө сох тутсан хэсгийг өөр юугаар ч нөхөх юм. Уг нь яг өдийд л эдийн засагч, улстөрчид цаашдаа яах вэ гэж ухаанаа уралдуулах учиртай.
Төсөв яаж хэцүүдсэнийг Дэлхийн банкны тайлангаас харъя. Оны эхний гурван сарын төсвийн алдагдал 618 тэрбум төгрөг. Гэтэл түрүү жилийн эхний улиралд 145 тэрбум төгрөг байж. Төсвийн алдагдал ганцхан жилийн дотор дөрөв дахин өсчээ. Төсөвт дажгүй мөнгө оруулдаг нүүрсний үнэ мөддөө сэргэхгүй ч зэсийн ханш тэгтлээ уруудахгүй гэсэн горьдлоготой.
Тэгээд ТӨСӨВТӨӨ нэг тонн зэсийн үнийг 5268 ам.доллароор тооцчихсон. Гэхдээ харамсалтай нь Лондонгийн металлын бирж дээр нэг тонн зэс 4600 доллароор арилжаалагдаж байгаа. Ингээд тонн тутамд алдаж байгаа 600 гаруй ам.долларын зөрүүг засаг зээлээр нөхөөд эхэлчихсэн. Зэсээс алдах мөнгө ганцхан энэ биш. Өнөө жилийн төсөвт зэсийн АМНАТ-өөс 124тэрбум төгрөг авна гэсэн өгүүлбэр дурайж байгаа. Гэтэл зэсийн үнэ 5000 ам.доллараас бага үед ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авдаггүй. Ингээд тэр тоо байхгүй болов.
Дэлхийн банк ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр түрүү жилийнхээс 73 хувиар буурсан гэж мэдээлээд байгаагийн гол шалтгаан нь энэ. За тэгээд Оюу толгойгоос өөр гадаадын хөрөнгө оруулалт гэх юм алга, гадаад валютын нөөц багассаар л байгаа. Монголын эдийн засаг гэдэг үгийг сонсохоор “харанхуй засаг” хэмээх алдарт жүжгийн нэр л санаанд орж байна.
Төсвийн орлого тасарлаа гээд цахилгаан, дулааны төлбөр, цалин энэ тэр юмнуудыг танах аргагүй л дээ. Өнөөдөр бол төсвийн жаахан мөнгө нь энэ мэт урсгал зардалдаа хүрвэл их юм болоод байгаа. Зам, цэцэрлэг, сургууль барина гэсэн улстөрчдийн амлалт бол оргүй хоосон зүйл. Баригдвал ёстой хэзээ нэгэн цагт... л баригдах байх. Засаг гаднаас авсан зээлээ ирэх жилээс төлж эхэлнэ. Хэлж сурснаараа бүсээ чангал л гэх биз. Монголчууд ч чангалж сураагүй ч биш дээ.
Ирэх жилийн гуравдугаар сард Хөгжлийн банкны гаргасан 580 сая ам.долларын бондын эргэн төлөлттэй. Төсвөөс гарах мөнгө нь 520 орчим тэрбум төгрөг. Залгаад “Чингис” бондын 1.5 Тэрбум ам.доллараас 500 саяынх нь зээлийг төлж эхэлнэ. Лав л ийм татвар өгөх бизнес байхгүй. Төсөвт татвар төлөх байтугай, зээлээ яая даа гэж байгаа улсууд. Иргэд нь ипотекийн зээлтэй. Аж төрөх үлдсэн мөнгөө хаанаас олох нь засагт угаасаа хамаагүй. Инфляци бага хувьтай гараад буй нь сайндаа биш худалдан авах чадвар ташраараа муудсантай холбоотой гэж эдийн засаг гадарладаг хэн ч хэлнэ.
Байхгүй юмыг нэрээр орлуулна гэгчээр “айх хэрэггүй, удахгүй сэргэнэ” гэх сайхан үгнүүд бол сонгуулийн л эффект шүү дээ. Гадны өндөр хүүтэй зээлээр төсвийн алдагдлаа нөхөөд тэрэндээ санаа амрахаа больчихоё л доо Тэгээд тэрнийх нь цавчаа дийлдэхгүй Туйлдлаа даа туйлдлаа.
УУЛ УУРХАЙ ЯАЧИХААВ?
Энэ аймаар хямралаас гарах боломж уул уурхайн салбарт байна л даа. Гэхдээ өнөөдрийнх шиг царайгаар бол худлаа!
Салбарын бодлого нь буруу, нийгэмд очих өгөөж нь сайн биш. Бид улам л ядуурна, үндэсний компаниуд нь доороо хий эргэсээр л байна, үйлдвэрлэгч болно гэсэн хоосон уриагаа хашгираад л байна. Том төслөө хөдөлгөнө гэж бид ярих дуртай. Тэгээд лиценз өгнө, ордоо ашиглуулна, багахаан мөнгийг нь татварлаж төсөвтөө оруулна. Тэгээд хамаг өрөм тос нь гадагшаа байртай болно. Ийм маршрутаар төдийгөөс өдий хүртэл яваад ирсэн улс гэвэл Монгол л байна. Уул уурхайн гэсэн хаягтай орж ирсэн мөнгөний багагүй хувь нь улстөрчдийн халаасанд ордгийг хэн хүнгүй л ярьдаг. Тэр нь цаашаа офшорт!
Бас нэг тoo: Уул уурхайн салбар улсын нийт ажиллах хүчний дөнгөж тавхан хувийг шингээдэг гэсэн статистик бий. Эдийн засаг, хөгжлийн хамтын ажиллагааны байгууллага Монголын уул уурхайн эздийн олдог мөнгийг орлого багатай олонхитой харьцуулахад 250 дахин өндөр гэсэн судалгаа гаргасан удаатай. Удирдлагын академийн судалгааны багийнхан хоёр жилийн өмнө гаргасан эдийн засгийн тоймдоо “Эдийн засгийн өсөлт сүүлийн жилүүдэд муугүй үргэлжилсэн ч нийгмийн 20 хувийг эзэлдэг чинээлэг хэсэгт нийт орлогын 40 гаруй хувь, харин ядуу эмзэг бүлэгт нийт орлогын дөнгөж долоохон хувь ногдож байна” гэсэн. Уул уурхайн өгөөж нийгэм рүү хялайж байгаа юм алга байгаа биз?
БАНКНЫ САЛБАР БИДНИЙ АВРАЛ
Тэгээд яах юм бэ гэж мэтгэх хүмүүс мэдээж гарч ирнэ. Ингэж асуух хүмүүст байгалийн баялгаа өөрөөр ашиглах томоос том боломж бий гэж хариулмаар байна.
Эдийн засгийн гол хөдөлгөгч хүч бол банк санхүүгийн байгууллагууд. Мөнгө бүхний хөшүүрэг тул хөдөө аж ахуйгаас эхлээд эрүүл мэнд хүртэл бүх салбарыг зөвхөн банк хөгжүүлдэг. Үйлдвэрлэл, худалдаа арилжаа, амьжиргаа ч банкны хүчээр хөгжинө. Банк хөрөнгө, ажлын байр бий болгодог. Хөрөнгө оруулалт, татварын орлого, улсын төсвийг өсгөдөг ганц газар нь банк. Товчхондоо эдийн засгийг бүтээгч бол банкны салбар.
Хөгжсөн улсуудын түүх бол тэр чигээрээ банк санхүүгийн салбараа дэмжсэн хүчтэй бодлогын түүх юм. Манайхыг шууд зэрэгцүүлэн харьцуулж мэдээж болохгүй л дээ. Наад зах нь төгрөг манай бяцхан эдийн засагт, ноён доллар дэлхий дээр эргэлдэж байна. Төгрөгийн ханш гадаадын хөрөнгө оруулалтаас шууд хамааралтай. Доллар их хэмжээгээр орж ирэх тусам төгрөг олноор хэвлэж эдийн засгаа тэлэх боломж гарч ирдэг. Харин долларын урсгал татарвал яг өнөөдрийнх шиг төгрөг хэвлэхээ багасгаж, эдийн засгаа хумихаас аргагүй байдалд хүрдэг. Эндээс ам.доллар их хэмжээгээр орж ирвэл эдийн засаг төвөггүй сэргэнэ гэсэн логикийг хөнгөхөн хийчихэж болно.
Бүтээгдэхүүнээ экспортлож доллар олох боломжтой ганц л салбар бий. Тэр нь уул уурхай. Харамсалтай нь доллар олдог зэс, нүүрсийг маань экспортолдог уул уурхайн компаниуд Монголын эдийн засагт мэдрэгдэхээр нөлөө үзүүлдэггүй. Уул уурхайн компаниудын үйл ажиллагаа ажилчдаа цалинжуулах, цахилгааны мөнгөө өгөх, хэрэгцээтэй зүйлээ цөөн хэдэн компаниас худалдаж авах, татвар хураамж төлөх гэсэн жижигхэн хүрээнд эргэлдэж байна. Дэлхийн-том төсөл Оюу толгой ч ялгаагүй. Уул уурхай бидэнд хүртээлгүй байна.
Одоо хөдөлсөн төслүүдийн хувьд энэ эрчээрээ хэрэгжиж таарна. Гэхдээ ирээдүйн төслүүдээ арай өөрөөр явуулья.
БАЙГАЛИЙН БАЯЛАГ + БАНКНЫ САЛБАР
Манай банк, санхүүгийн байгууллагууд ч бас хэцүүдсэн. Чанаргүй зээл нь их наядаар тоологдож байна. Нэг их наяд 64.6 тэрбум төгрөгийн зээлийг компаниудаас авч чадахгүй байна. Зээлээ өгч чадахгүй таг суусан бизнес эрхлэгчдийн дийлэнх нь уул уурхай, барилгынхан. Чанаргүй зээл жилийн өмнөхөөс 42.5хувиар өснө гэдэг бол цочирдмоор үзүүлэлт. Мөн арилжааны банкуудын алдагдал 16 тэрбум төгрөгт хүрсэн гэх мэдээллийг статистикаас харж болно. Лав л он гарсаар банкны салбар дөрөв дэх сардаа дараалан алдагдал хүлээж байна. Банк санхүүгийн байгууллагуудад өмнөх шигээ “хувийнх, юм чинь эрсдлээ өөрөө үүр” гэсэн хөндий сэтгэлээр хандвал эдийн засаг бүхэлдээ унах өндөр эрсдэл бий. Энэ салбар унах юм бол эдийн засаг өөдийн нар харахгүй.
Батаа үйлдвэрээ өргөжүүлэх хүсэлтэй ч банк мөнгөгүй учраас зээл авч чадахгүй, Дулмаа санхүүгийн хүндрэлд орсон компаниа сэргээх мундаг төсөл боловсруулсан ч мөнгөгүй учраас ажилчдаа халахаас өөр аргагүй нөхцөл өнөөдөр үүсчихээд байгаа. Бизнес эрхлэгчдэд тулгарсан энэ зовлон банк мөнгөгүйгээс үүдэлтэй. Ингээд жаахан цаашаа явбал юу болохыг бодоход нуруу зарсхийнэ.
Доллар олох боломжтой ганц салбар болох уул уурхайгаа банк санхүүгийн салбартайгаа уявал яахыг бодож үзье. Дэлхийн зах зээл дээр дажгүй үнэ хүрдэг коксжих нүүрсний нөөц ихтэй Таван толгойгоороо банк санхүүгийн байгууллагаа босгоод авах гарц харагдаж байна. Америк, Солонгос, Япон, Хятад зэрэг их гүрнүүд Таван толгойн орд дээр ажиллах өндөр сонирхолтой гэдгээ илэрхийлж байсан. Одоо ч тэр сонирхол нь хэвээрээ гэдгийг энэ улсуудын элчин сайд нар үе үе онцолдог. Тэдэнд “Та нар Таван толгойг өөрсдөө мэдээд ашигла. Оронд нь жил бүр хоёр тэрбум ам.долларыг маш бага хувийн хүүтэйгээр зээлээч. Зээлийн хугацаа нь хорин жил байвал бид ордоо ашиглуулъя” гэсэн санал тавьж яагаад болохгүй' гэж.
Орж ирсэн валютаар нь банкны салбараа дэмжвэл банкныхан бизнес эрхлэгчдэдээ хямд хүүтэй зээл өгөөд эхэлнэ. Үр дүнд нь улстөрчдийн түмэнтээ амлаад бүтдэггүй ажлын байр хэдэн мянгаараа бий болно. Сая төгрөгөөс дээш цалинтай ажил мөрөөдөл биш амьдрал болно. Өчнөөн үйлдвэр үүдээ нээнэ. Хүсээд байдаг чинээлэг дундаж давхарга эндээс бий болно. Гуравхан сая хүн шүү дээ. Бас тоолж баршгүй баялагтай.
АЯТАЙХАН ЗЭЭЛ
Компаниуд томрохгүй байгаа хоёрхон шалтгаан бий. Нэг нь зээлийн хүү, нөгөө нь зээлийн хугацаа. Арван хувиас дээш хүүтэй зээлээр явж буй бизнесийн хамаг ашиг банкны хүүнд явдгийг дэлхий даяараа мэднэ. Бизнес нь хөгжсөн улсуудын банкны зээл арван хувиас бага, хугацаа нь арав, хорин жилээр яригддаг. Аль нэг банк ”500 сая төгрөгийн зээлийг найман хувийн хүүтэй, арван жилийн хугацаатай ав. Зээлээ сүүлийн дөрвөн жилд нь хуваагаад төлөхөд болно"
гэвэл ямар ч компани дуртай -авна. Харин манайд өнөөдөр -бизнес эрхлэгчид банкнаас хоёр, гурвхан жилийн -хугацаатай, жилийн 25 хувийн хүүтэй зээл авч байгаа.
Зээлийн хүү өндөр байгаад банкуудыг буруутгах аргагүй. Эх үүсвэр нь хомс, өндөр хүү амлаж байж хадгаламж татдаг гээд өчнөөн зовлон бий. Харин ч зөнд нь орхисон, бодлогын хүчтэй дэмжлэг байгаагүй гэхэд олон улсын төвшинд хөгжсөн ганц салбар банк л байна. Мэдээж гаднаас хямд эх үүсвэр татах гарц банкуудад бий. Хямд хүүтэй мөнгө босгож бизнесийн төслүүдээ дэмжээд яваа банкууд ганц, хоёроор тогтохгүй.
Гэхдээ хөрөнгө оруулагчид эрсдэл болоод доллараа эргүүлэн татаж байгаа. Хямд эх үүсвэртэй мөнгө татах боломж улам бүр хумигдсаар байна. Гэхдээ уул уурхайн ордынхоо “буяныг” бизнес төслийн ашигтай, ашиггүйг төгс ялгадаг банк.. санхүүгийнхэнд даатгачихвал “Төр бондын мөнгийг буруу зарлаа, эдийн засаг хэцүү үед өрөө яаж төлнө дөө”гэсэн сэтгэлийн зовлонгүй амьдарч эхэлнэ дээ.
Нэг салбараа нөгөөгөөр нь тэтгээд эдийн засгаа сэвхийтэл босгоод ирэх бодитой, өгөөжтэй санаагаа бүдүүвч маягаар бичсэнийг минь уншсан танд гялайлаа.
MDG группын үүсгэн байгуулагч,
судлаач Бадарчийн Одсүрэн
