Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн нийгэмд шилжсэн Монгол Улсын түүх өдгөө 30 жилээр хэмжигдэж байна.

Энэ хугацааны алдаа оноог улс төрийн учир шалтгаан талаас тайлбарлах нь олон ч эдийн засгийн суурь дүгнэлтийг эцэслэн ярилцсан нь хараахан үгүй. Гэсэн ч “Алсын хараа 2050” урт хугацааны бодлогын баримт бичиг болон одоогийн төр засгаас гаргаж байгаа Монгол Улсын ирээдүйн 30 жилийн хөгжлийг тодорхойлж буй дүгнэлтүүдээс харахад “Эдийн засаг эдийн засаг бас дахин эдийн засаг” үг, зорилго олонтаа бичигдсэн байх. Тэгвэл өнгөрсөн цаг үе болоод өнөө цаг, ирээдүйн төлөвлөлт, Монгол Улсын хөгжлийн зургийн тухай Үндэсний хөгжлийн газрын дарга Х.Батжаргалтай ярилцсанаа хүргэе. 

-Өдрийн мэнд хүргэе. Аливаа нэг улс орон бүү хэл хүний амьдрал ч төлөвлөгөө, зорилго алс хэтийн мөрөөдөл дээр үндэслэн хөгждөг, урагшилдаг гэж бодохын бол танай байгууллага Монгол Улсын хувьд тэрхүү хөгжлийн замын зургийг зурагч нь байх ёстой юм болов уу гэж санагдаж байна. Юун түрүүнд энэ тухай ойлголтоо таны хариултаар цэгцэлчихээд ярилцлагаа цааш үргэлжлүүлье?

-Баярлалаа. Өөрийн тань хэлсэнчлэн хөгжлийн зургийг зурагч гэдэг тодорхойлолтоос иш татаад хариулахад Үндэсний хөгжлийн газар бол зөвхөн өнөөдөр, бүр тодруулбал зөвхөн ардчилсан Монгол Улсад байгуулагдаад үйл ажиллагаа явуулж байгаа төрийн институт биш юм. Учир нь, түүхэн замналын хувьд БНМАУ-ын Бага хурлын тэргүүлэгчдийн 106 дугаар тогтоолоор 1945 онд Улсын төлөвлөгөөний комиссыг байгуулснаас эхлээд манай байгууллагын түүх бичигдсэн гэж хэлж болно. Учир нь Улсын төлөвлөгөөний комиссоос боловсруулж, 1946-1990 оны хооронд хэрэгжүүлсэн найман таван жилийн төлөвлөгөөний үр дүнд аж үйлдвэржилт, бүтээн байгуулалтыг цогцлоосноор мал аж ахуйн орноос аж үйлдвэржсэн улс болж чадсан. Энэ бол Монголын эдийн засаг үеийн үед зөв төлөвлөлт, зохион байгуулалттай хөгжиж ирсний илэрхийлэл юм л даа.

-Нэг ёсондоо Та хоёр нийгэм солигдож, байгууллагын нэр өөрчлөгдсөн ч Монгол Улсын хөгжлийг зурах чиг үүрэг солигдоогүй гэдгийг онцолж байна, Тийм үү?

-Тийм ээ. Ер нь бол илүү ирээдүй рүү, алсыг харж бидэнд ямар боломж байна, яаж бүрэн дүүрэн ашиглах вэ гэдгийг бодож байна. 

-Бүдүүлэг санагдаж магадгүй юм. Гэхдээ асуулт. Яах гэж тэр вэ. Заавал өнгөрсөн түүхийг нь уншиж судлах хэрэг байна уу?

- Мэдээж илүү сайныг бүтээхийн тулд, өнгөрснөөс сургамж авах зүйлс олон учраас ирээдүйн хөгжлийн бодлогыг тодорхойлохдоо өнгөрсөн үеийнхний бүтээсэн түүх, судалсан судалгаа, төлөвлөсөн төлөвлөгөөг маш сайн ухаж ойлгохгүйгээр урагш явна гэж байхгүй л дээ. Энэ бол хувь хүний маань зарчим. Тэгээд ч асуудлыг бид хаа хаанаа мөн чанар, философи сууриар нь ойлгохгүйгээр хий хоосон яриад байх нь зохимжгүй юм. Наандаж, бидэнд өвлөгдөж ирсэн, тухайн цаг үед судлагдаж, үнэлэгдэж, тодорхойлогдсон эдийн засгийн, дэд бүтцийн, уул уурхайн, байгаль орчны гээд мэдээллүүдийг үндсэн чиг баримжаагаа болгоод үргэлжлүүлэн нарийвчлан судлахад үр дүнд хүрэхүйц маш олон онц чухал агуулга, мэдээлэл, ач холбогдол, үр дүн” агуулагдаж байх жишээний.

“Хуучингүй шинэ зүйл үгүй” гэж үг ч бий. Энэ үгэнд асар их хүч, ач холбогдол агуулагддаг. Тиймээс ч дээр хэлсэнчлэн олон салбарын мэдээллийг сэргээн санахад зарим тохиолдолд цоо шинээр үнэлэгдэх том төслийн эхлэл болох нь бий. Энэ утгаараа бүтээн байгуулалт, судалгаа шинжилгээний тухай түүхүүдийг эргэж харахгүйгээр ирээдүйг ярих нь утгагүй юм. Үгүй ядахдаа та бидний өвөг дээдэс нутаг орноо “Оюутолгой, Тавантолгой” гэж нэрлэсэн байна гэдэг бол яавч санаандгүй тохиолдол биш шүү дээ.

Өвгөдийн ухаан газар шинжлэлд ямар мэргэн ул суурьтай байсны нотолгоо нь өөрөө газар нутгийн нэршил болоод өнөөдрийн эдийн засгийн үр өгөөжтэй төсөл хоёр яв цав нийцэж байгаагаас харагдаж байна.

Энэ мэт зөвхөн статистик мэдээлэл, судалгааны зэрэгцээ ард түмний дунд уламжилж ирсэн үүх, түүх, хууч яриа өөрөө эдийн засгийн үр өгөөжтэй мэдээлэл дамжуулж байдаг. Тийм учраас унших, ярилцах зайлшгүй шаардлага байна аа л гэсэн үг.

-Тэгвэл өнгөрсөн 30 жилийн үр дүнгийн тухайд. Сүүлийн үед улс төрийн нөхцөл байдал хурцдахтай зэрэгцээд бүгд л “Монгол Улс үүнээс илүү хөгжиж болох байсан” гэж хашгирдаг болсон байна. Тэгээд яг юун дээрээ алдчихсан юм бэ гээд анхаараад сонсохоор цэвэр эдийн засгийн дүгнэлт их ховор дуулдах юм?

- 1990 оноос хойш нийтдээ 123 орноос 28.8 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийгдсэн нь чамлахаар үзүүлэлт биш. Гэхдээ УИХ-ын сонгуулийн циклээр хөгжлийн бодлого тодорхойлогддог байсны хувьд нэг дөрвөн жилд нь “Мал аж ахуйгаа хөгжүүлье” гэж шийдсэн байхад дараагийн дөрвөн жилд нь “Дэд бүтцийн төслийн хэрэгжилтийг чухалчилна” гэх мэт албан бус концефциудыг чиг шугамаа болгоод явчихсан байх жишээний. Энэ хэрээр уул уурхайн салбарт тулгуурласан хөгжлийн төлөвлөлт нь ч, үр дүн нь ч өөрөө хөрсгүй, хөлгүй болчихсон юм болов уу гэж харагддаг.

Миний хувьд ерөнхий дүгнэлт хийхээс илүүтэй асуудлыг уг үндсээр нь ойлгохын тулд хөндлөнгийн судлаачдын дүгнэлт, олон улсын байгууллагын анализуудыг их анхаарч уншиж байна, сүүлийн үед. Тухайлбал, Үндэсний хөгжлийн газраас НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн дэмжлэгтэйгээр Монгол Улсын хөгжлийн бодлогууд, тэдгээрийн залгамж чанар, тогтвортой байдал, уялдаанд хийсэн дүн шижилгээний таван боть товхимол их ач холбогдолтой байгаа. 

-Юу нь тэр вэ?

-Би бүр зарим хэсгийг нь товчлоод тэмдэглэл хийсэн байгаа. Энд хараа, сүүлийн 30 жилд нийгэм, эдийн засагт эерэг өөрчлөлт олон байгаа ч төр нь тогтворгүй,  хөгжлийн урт хугацааны бодлого ч тогтворгүй түүнийг нь хариуцсан институт бас тогтворгүй, бэхжиж амжилгүй төдийгөөс өдийг хүрсэн байна. Үүний үр дүнд харилцан уялдаагүй урт, дунд, богино хугацааны олон тооны баримт бичгүүдтэй болсон.

Урт хугацааны бодлогыг уялдаатай хэрэгжүүлэхэд нэгдсэн удирдлага зохицуулалтаар хангах төрийн эрх бүхий мэргэжлийн байнгын институт бүрдээгүй нь дутагдал. Энэ нь нэгдмэл бодлого гаргаж үе шаттай эрэмбэ дараатай төлөвлөлт хийж хөгжлийн боломжоо бүрэн ашиглаж чадахгүй, нийгэм эдийн засгийн олон асуудлууд үүсгэхэд хүргэсэн” гэж байгаа биз. Магадгүй та одоо “Цаашид тэгвэл хэрхэх вэ” гэж асууна байх, тийм үү. 

-Та өөрөө тэгвэл наад асуултандаа шууд хариулчих уу?

-Энд товчилж хэлэхэд өмнөх алдааг давтахгүй, өөрийн онцлог байр суурийг дотоод, гадаад талдаа ил тод, үндэслэлтэй тайлбарлан хүргэх үндэсний судалгаа, шинжилгээний тогтолцоо үгүйлэгдэж байсан. Өөрийн орны онцлог, нөхцөл байдлыг шингээсэн, шинжлэх ухаан, судалгаанд суурилсан бодлогыг боловсруулж, хэрэгжүүлэх үндэсний чадавхыг бүрдүүлэх нь чухал болж байна. Товчхондоо, ерөөсөө л манай  байгууллагын үүрэг өндөрт тавигдаж байна гэсэн үг байхгүй юу. 

-Үндэсний чадавх гэхээр сүүлийн үед эрчимтэй яригдах болсон үндэсний хөгжлийн философи гэх ойлголтыг тайлбарлах, ойлгох хэрэгтэй болно байх?

-Ерөөсөө л Монгол Улсын хөгжлийн зорилго бол монгол хүн л байх ёстой гэдэг тодорхойлолт шүү дээ. Үндэсний хөгжлийн философи хаашаа чиглэх ёстой юм тийшээ, монгол хүн рүү л чиглэх учиртай. Үүнийг дагаад Монгол Улсын өмнө хөгжлийн бодлогоо сайжруулах, боловсронгуй болгох шаардлага тулгарч байна. Эрдэмтэн судлаачдынхаа үгийг сонсдог, олон нийтийн оролцоог бодлого тодорхойлоход хангах чиглэлээр үе шаттайгаар ажиллаж байна. Бодлого хаа хүрэхийг тодорхойлдог ч хаагуур яаж явах гэдэг тэр хэрэгжилт, гүйцэтгэл дээр бидэнд хийх ажлууд их байна.

Чадавхын хувьд үндэсний хэмжээний томоохон бүтээн байгуулалт, том төслүүдтэй холбоотой бас нэг асуудал бол төр хувийн хэвшлийн түншлэл гэж их яригддаг даа. PPP гэдэг дээ. Яах аргагүй хөгжлийн хөдөлгүүр бас хурдасгуур. Төр бүхнийг хийж, бүгдийг амжуулах гэж албагүй. Хөгжингүй улс орнуудын хөгжилд хүрсэн замнал ч хувийн хэвшлийн хүч, нөөц бололцоонд тулгуурлаж том төслүүдийг амжуулж ард нь гардаг. Гэтэл олон төрлийн түншлэлийн арга хэлбэр дундаас барих шилжүүлэх концесс ч юмуу  эсвэл тендер сайн муу гэдгээр дүгнэх нь явцуу гэж үздэг. Нэг ёсны бидэнд хөгжлийн шинэ загвараа тодорхойлохтойгоо зэрэгцээд хөгжлийн мөн чанараа ойлгох хэрэгцээ гарч байна гэсэн үг. 

-Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга байхдаа боловсруулж, УИХ-аар батлуулсан “Алсын хараа 2050” урт хугацааны хөгжлийн хөтөлбөр тэгвэл хөгжлийн шинэ үзэл баримтлал, чиг шугам мөн үү?

-Тийм ээ, илүү дэлгэрэнгүй хэлбэл Монгол Улсын ирээдүйн 30 жилд хэрэгжүүлэх, 30 жилийн дараа гэхэд хүрсэн байх үр дүнгийн зорилт гэдэг утгаараа цаашид баримтлах, чиг шугамаа болгох үзэл баримтлал бодлогын баримт бичиг нь яах аргагүй “Алсын хараа-2050”.

Хамгийн гол зорилго нь “чинээлэг дундаж давхаргыг бий болгох” гэдэгт байгаа гэж миний хувьд үздэг. Эдийн засагт бүтцийн өөрчлөлт хийж, тэргүүлэх салбаруудыг хөгжүүлж ирэх 30 жилд эдийн засаг зургаа дахин томорч, нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн дөрөв дахин өслөө гэхэд тэр бүхний цаана монгол хүний амьдрал л яригдах учиртай. Энэ утгаараа хүн төвтэй хөгжлийн бодлогыг цаашид манай байгууллага боловсруулна аа гэсэн үг.

Яг үнэндээ тодорхой тооны орд тойрч яриад байснаас бус хүний тухай, монгол хүнд наалдах үр өгөөжийн тухай асуудал нь сүүдрийн маягтай үлддэг үе байлаа шүү дээ.

-Гэхдээ дараагийн нам засгийн эрхийг авлаа гэхэд өөрчилчих юм биш үү. Тэр эрсдлийг танай байгууллага хэрхэн тооцож байгаа вэ, хөгжлийн бодлого тодорхойлогч, гол менежментийг хийх үүрэг бүхий төрийн институтын хувьд?

-Энд нэг зүйлийг сонирхуулж хэлэхэд өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд нийтдээ 4 урт хугацааны хөгжлийн баримт бичиг, 500 гаруй хөгжлийн хөгжлийн бодлогын баримт бичиг боловсруулснаас 190 орчим нь хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байна.

Ёстой өөрийн тань хэлдгээр ялсан намын балны үзүүрээр арчигдаж, дарагдаад өнгөрсөн нь ч байгаа. Харин энэ удаад  “Алсын хараа-2050” урт хугацааны хөгжлийн баримт бичиг 2050 он хүртэл тогтвортой хэрэгжих суурь баттай тавигдсан нь онцлог. 

-Яагаад. Ардчилсан намынхан МАН-ын автортай хөгжлийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үү. Ингэж асуух нь ичгэвтэрт мэт боловч өнгөрсөн нөхцөл байдлаас харахад аль аль нам нь ялахаараа албан байгууллагын нэрийн хуудсыг улаан цэнхэр болгохоосоо санаа нь зовохгүй хэрэгжүүлэх тохиолдол бий шүү дээ?

-Учир нь, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 25 дугаар зүйлийн 1.7-д “Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт тогтвортой байна” гэж нэмэлт өөрчлөлт хийж маш тодорхой зааж өгсөн. Өөрөөр хэлбэл “Алсын хараа 2050” урт хугацааны бодлогын баримт бичгийн 30 жилийн турш Монголын улс төр, эдийн засгийн чиг шугамыг тодорхойлох дархлаа ерөөсөө л энэ.

Дээр нь, өнгөрсөн оны тавдугаар сард УИХ-аас баталсан Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт, түүний удирдлагын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгаар хөгжлийн бодлогын баримт бичгүүдийн төрлийг системчилж, бодлогын уялдаа, нэгдмэл цогц байдлыг хангаж, хариуцлагын тогтолцоог ч тодорхой болгосон. Эдгээр хууль эрхзүйн шинэтгэлтэй холбогдуулан бодлогын баримт бичгүүдэд дүн шижилгээ хийн цэгцлэх ажил хийгдэж байна. 

-Одоо хүчин төгөлдөр байгаа  190 орчим хөгжлийн баримт бичгүүдээ тэгвэл яаана гэсэн үг вэ. Хүчингүй болгох уу, эсвэл хамт уялдуулаад, нэгтгээд явах юм уу?

-УИХ-аас Засгийн газарт өгсөн үүрэг чиглэлийн хүрээнд яамд болон холбогдох байгууллагуудын саналыг авч тэдэнтэй хамтран дунд хугацааны хөгжлийн бодлогын долоон төрлийн зорилтот хөтөлбөрт багтааж цөөлөх, цэгцлэх ажил яг одоо хийгдэж байна.

Тэндээс харахад салбар дор бүрнээ хөгжлийн баримт бичиг гаргачихдаг юм байна.

Албан хаагчид нь тэдгээрийн дагуу тайлангаас тайлангийн хооронд бичиг цаасан дунд ажлаа алдаад суух нь их. Аливаа төрийн бодлого өөрөө уялдаа холбоог сайтар хангасан, салбар хоорондын зүй тогтлыг гол болгосон байж хэрэгжих учиртай шүү дээ. Гэтэл тус тусдаа бодлогын баримт бичиг боловсруулаад яваад байхаар тэрхүү зүй тогтол алдагдана аа даа.

Иймд манай Үндэсний хөгжлийн газраас цаашид дахин бодлогын алдаа, баримт бичгийн зөрчил, ойлголцолын зөрүү гаргахгүй байх үүднээс Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт, түүний удирдлагын тухай хуулийн хэрэгжилт дээр маш анхааралтай ажиллаж байна. 

-Хөндлөнгөөс нь ажиглаад, сонсоод байхаар танай байгууллагад хамгийн супер мэдлэгтэй, олны хэлдгээр универсал ажилтан, супер дарга ажиллах ёстой болов уу гэж санагдаж байна. Та зөвшөөрөх үү. Бүх салбар хоорондын бодлогын зүй тогтолыг олно гэдэг амаргүй шүү дээ?

-Супер мундаг гэхээс илүүтэй зохион байгуулалт сайтай, чадварлаг баг байх ёстой юу гэвэл тийм. Сурч мэдсэнээ сэтгэл зүрхтэйгээ зориулаад явж байгаа залуустаа боломжийг нь улам нээж, нөгөөтэйгүүр хөгжилд хувь нэмрээ оруулах гэсэн чадварлаг боловсон хүчнээр хүрээгээ тэлэх, хүний нөөцөө чадавхжуулах хөгжүүлэх бодлого ямагт байх ёстой. Дээр нь, нэмж хэлэхэд олон бодлогыг нэгтгэж, дүгнэж, зохицуулалт хийнэ гэдэг бол зөвхөн манай албан хаагчдын бус эрдэмтэн мэргэд, олон нийтийн санаа бодлыг тусгах замаар боловсруулаад түүнийгээ Засгийн газарт танилцуулах тухай асуудал шүү дээ. 

-Гэхдээ Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт, түүний удирдлагын тухай хуулийн төслийг хэлэлцэх үеэр улсын төсвийг боловсруулах асуудал дээр тахиа анхдагч уу, өндөг анхдагч уу гэдэг шиг “Сангийн яам анхдагч уу”, “Үндэсний хөгжлийн газар анхдагч уу” гэх маягтай нэг хэлэлцүүлэг явагдаад байсан санагдаад байна. Тэр тухайд хэрэгжилт нь яг юу болж хувирсан бэ?ё

-Хэрвээ өөрийн тань асуусанчлан өндөг, тахианы төвшинд асуудлыг ярих юм бол хэт гүн философийн тухай асуудал болоод явчих учраас энэ жишээн дээр асуудлыг төвлөрүүлж яримааргүй байна, уучлаарай. Харин Сангийн яам, Үндэсний хөгжлийн газрын тухайд Улсын төсвийг боловсруулах, батлах явцад өөрчлөлт орсон уу гэвэл орсон. Тэр үнэн. Тиймээс ч хуулиар олгогдсон эрх үүргийнхээ хүрээнд манай газрын албан хаагчид ойрын өдрүүдэд 2022 оны улсын хөгжлийн жилийн төлөвлөгөөн дээр ид сууж байгаа. Ерөөсөө хуулийн агуулга нь өөрөө хөгжлийн хөтөлбөр тогтвортой дээр нь төлөвлөлттэй байх ёстой гэдэг л үзэл санааны хүрээнд батлагдсан.

Энэ дагуу хөгжлийн бодлогын баримт бичиг нь урт хугацааны, дунд хугацааны, богино хугацааны гэсэн гурван үе шаттай байх ёстой. Жил бүр баталдаг улсын төсөв бол тэдгээрийн богино хугацааны бодлогын баримт бичигт хамаарна. Илүү тодруулбал,

Хөгжлийн бодлого төлөвлөлт, түүний удирдлагын тухай хуулийн

• 6.9-д “Богино хугацааны буюу нэг жилийн хугацаанд хэрэгжүүлэх хөгжлийн төлөвлөлтийн баримт бичигт улсын хөгжлийн жилийн төлөвлөгөө, улсын төсөв, аймаг, нийслэл, хотын хөгжлийн жилийн төлөвлөгөө, орон нутгийн төсөв хамаарна” гээд
• 6.10-т “Нэг жилийн хугацаанд хэрэгжүүлэх хөгжлийн төлөвлөлтийн баримт бичигт тавигдах шаардлагуудыг бүр А, Б-гүй хуульчилсан.

Өөрөөр хэлбэл, хөгжлийн бодлогоо дагасан, түүнд нийцүүлж төсвөө хийх ёстой.  

-Шаардлагууд гэхээр?

-Монгол Улсыг хөгжүүлэх таван жилийн үндсэн чиглэлтэй уялдсан байх, Засгийн газар болон Засаг даргын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тусгасан байх, санхүүжилтийн баталгаат эх үүсвэртэй, хариуцах эзэнтэй, эдийн засгийн үндэслэл, зураг төсөв нь батлагдсан, тухай жилд зарцуулагдах төсвийн задаргаа нь бэлэн байх гээд маш тодорхой байгаа. 

-Хэрвээ энэ шаардлагуудад нийцээгүй бол танайх төлөвлөхгүй байх нь. Тийм үү?

-Өнөөдөр аль нэг суманд барилга барих санал орж ирлээ гэхэд тэр хэрэгцээ шаардлага хэр байна, орон нутгийн хүн амын тоо, дэд бүтцийн боломж, уялдаа, эдийн засгийн үр өгөөж, байгаль орчин, нийгэмд үзүүлэх нөлөөлөл зэргийг шинжлэх ухаанчаар судалж, тодорхой загвар, аргачлалаар бодож, тооцоолж үзэж байж төлөвлөх эсэхийг үнэлж дүгнээд саналаа Засгийн газрын хуралдаанд танилцуулна цаашлаад УИХ батлана гэж л ойлгох хэрэгтэй.

Төсөв боловсруулах, бодох нь дараагийн ажил. Төсвөө Засгийн газрын хуралдаанд танилцуулж хэлэлцүүлээд УИХ-д оруулж батлуулах нь Сангийн яамны ажил гэвэл ойлгогдож байна уу.

-Товчхондоо та өндөг, тахианы сэдвээс бултах хэрэггүй байж. Ерөөсөө л танайх анхдагч юм байна шүү дээ, улсын төсөв дээр?

-Нэг зүйлийг ойлгоорой. Бодлого дагасан төсөв л гэсэн үг. Манайх шууд дотроо ярилцаад судлаад шийдэхгүй.

Аливаа улс орон нэгдсэн бодлоготой байгаад тэр дагуудаа алсаа харж чаддаг, төлөвлөлтөө зөв удирдаж чадвал нөгөө олны шүүмжлээд байдаг төсвийн цоорхой, хийдэл гарахгүй болно. Дээр нь, төсвийн зарлага өөрөө үр дүнтэй, иргэдийн хүлээлт бас тодорхой болох юм.

-Танай агентлагт гол нь тэгээд энэ их ачааг даах хүний нөөц бий юу?

-Даац нь хэтэрсэн ачаатай машинтай зүйрлэж болно, ачаалал, хүний нөөц боломжийн тухайд. Нэг ёсны дутагдалтай гэсэн үг. Хуульд чиг үүрэг, эрхлэх асуудлыг яамны түвшинд заасан боловч агентлаг хэвээр байгаа юм одоогоор. 

-Гэхдээ Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ УИХ-ын индэр дээр кабинетийн гишүүдээ зарлах үеэрээ ирэх хавраас Эдийн засгийн хөгжил, төлөвлөлтийн асуудал эрхэлсэн яамтай болох шаардлагатай байгааг тодорхой дурдсан байх аа?

-Энэ хүрээнд холбогдох бэлтгэл ажлууд хийгдэж байгаа. Мөн УИХ-аас ч тогтоол гарч энэ чиглэлээр тодорхой үүрэг өгөгдсөн байгаа.    

-Гэхдээ өмнө нь яамтай байж үзсэн шүү дээ, энэ чиглэлийн. Харамсалтай нь, сүүлдээ шүүх цагдаа дээр л асуудал нь очиж, унаж байгаа харагдсан. Ийм нөхцөлд дахин яам байгуулж турших хэрэг байна уу?

-Миний хувьд Эдийн засгийн хөгжлийн яам ч тэр, Аж үйлдвэрийн яам ч тэр төрийн институт талаасаа маш зөв шийдвэр байсан гэж боддог. Тэр ч утгаараа маш сайн бодлогын шинэчлэлт, төлөвлөлтийг эхлүүлсэн үү гэвэл эхлүүлсэн. Харамсалтай нь тогтвортой байж чадаагүй, хууль эрх зүйн хувьд ч дутуу зүйлс байсан.

Бас бодлогын яам нь бодлогоо боловсруулаад явах ёстой байтал удирдлагын багийн зүгээс шууд аж ахуйн ажил руу холилдоод орчихсон нь алдаа. Өөрсдөө бодлогоо тодорхойлоод, өөрсдөө төслөө хэрэгжүүлээд. Ингэхээр чинь аль нэг шатанд нь алдаа завхрал гарах магадлал ихэсч таарна аа даа.

Товчхондоо, эдийн засгийн хөгжил, төлөвлөлт хариуцсан яам байгуулагдлаа гэхэд аж ахуйн нэг ч төсөл хөтөлбөрийг гардан удирдах замаар аж ахуйн ажилд оролцохгүй байх ёстой юм.

Тэгэхгүй бол хэт их төвлөрөл нь өөрөө төрийн зорилго, алсын харааг үнэгүйдүүлэх, хүчгүйдүүлэх, хийдүүлэх зарчим руу түлхэх талтай гэдгийг өнгөрсөн үеийн тодорхой туршлагууд бидэнд харуулж өгсөн шүү дээ.

"Засгийн газрын энэ олон төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх, эрэмбэлэх, төлөвлөх зорилго бүгд шинжлэх ухаан, технологи, инновацын хөгжил дээр тулгуурлаж хийгдэнэ"

-Бидний ойлгодгоор танай байгууллага хөрөнгө оруулагчдад боломжит төсөл хөтөлбөрийг танилцуулж, ирээдүйн эдийн засгийн үр өгөөж талаас нь тайлбарласан сурталчилдаг үүрэгтэй төрийн институт. Энэ утгаар тань сонирхож асуухад яам болсон ч, газар хэвээр үлдсэн ч танайд хөрөнгө оруулагчдад барих, танилцуулах бэлэн төсөл ер нь бий юу. “Алсын хараа-2050”-иас харахад тодорхой чиглэлийн том зорилго байгаад байгаа хэрнээ яг хэрэгжүүлэх гээд буй бэлэн төсөл нь юу юм бэ гэхээр нэлээн ерөнхий утга анзаарагдаад байсан. Энэ нь танайтай хамаарах сэдэв учраас тодруулж асууж байгаа хэрэг шүү?

-Манай байгууллагаас нэгтгэж УИХ-аас 2021-2025 оны хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрийг баталсан байгаа. 

Үүн дотор захаас нь дурдвал

• Тавантолгойн ЦС
• Тавантолгойн нүүрсний бүлэг орд
• Оюутолгойн далд уурхай
• Зэсийн баяжмал боловсруулах үйлдвэр
• Газрын тос боловсруулах үйлдвэр, төмөрлөгийн үйлдвэр
• алт цэвэршүүлэх үйлдвэр
• цахилгаан станцууд

гээд өндөр технологийн хүнд үйлдвэрийн цогцолбор барих зорилт бий.

Мөн мэдээлэл технологийн кластерыг хөгжүүлж, гадаад зах зээлд гарахад дэмжлэг үзүүлэх гээд тоочоод байвал нэлээд олон хуудас болно. Харин яг хэрэгжүүлэхийн тухайд бас анхаарах асуудал бий юу гэвэл бий. 

-Тухайлбал, ямар асуудал?

-Ерөнхийд нь хэлэхэд томоохон төслүүдийг яг ажил хэрэг болгох гэхээр хөрөнгө оруулалт татахуйц бэлэн байдал хангагдсан Техник эдийн засгийн үндэслэл учир дутагдалтай байдаг.

Мэдээж Монголынхоо төвшинд бол ТЭЗҮ-тэй гэж яриад байгаа юм. Гэтэл яг олон улсын хөрөнгө оруулалтын тавцанд аваачиж танилцуулаад, хөрөнгө оруулалт татах болоод хөгжлийн санхүүжилтийн банк, хөрөнгө оруулагчтай ярихаар тэдний шаардлагад нийцэх ТЭЗҮ байхгүй болчихдог гэсэн үг л дээ. Улсын төсвийн нөхцөл байдалтай уялдуулаад хэлэхэд та ч, би ч, ер нь бүгд улсын төсвөөр бүх том төслүүдийн Техник эдийн засгийн үндэслэлийг олон улсын хөрөнгө оруулагчдын шаардлагад нийцэх төвшинд хийнэ гэвэл боломж хүрэхгүй.

Тиймээс нэн тэргүүнд төсөл хөгжүүлдэг механизм, институтээр дамжуулан санхүүжилт, хөрөнгө оруулалт босгодог арга зам руу шилжих нь нэн тэргүүний асуудал болоод байна. Олон улсын ч сайн туршлага, загвар байна. Энэ аргыг ашиглах замаар төр, хувийн хэвшил, олон улсын байгууллагууд тэрхүү механизмаа ашиглан хамтраад төслөө хөгжүүлж ТЭЗҮ-гээ боловсруулаад, хэрэгжүүлээд явчихвал цаг хугацаа талаасаа ч, хөрөнгө санхүү талаасаа ч олон хожилтой. Гэхдээ энэ бол нэг л хувилбар юм. Олон улсын туршлагыг харвал, ялангуяа төсвийн хүндрэлтэй үед төсөвт дарамтгүй PPP буюу төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн олон арга хэлбэрүүдээр л төслүүдийн хэрэгжилт амжилттай хангагдана. 

-Таны санаа бол ерөөсөө болж өгвөл бүх төслөө ийм аргаар гадагшаа гаргая гэсэн үг байх нь. Тийм үү?

-Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд гадаад эх үүсвэрээс хөрөнгө татаж оруулна гэсэн санаа. Гэхдээ үүнийхээ өмнө дахиад нэг зүйл хийх ёстой нь аль төслийг хамгийн түрүүнд хэрэгжүүлбэл эдийн засагт өндөр өгөөжтэй, мөн аль төслүүдийг хооронд нь уялдуулж хийх вэ, мөн аль төслийг хамтад нь явуулахгүй бол нэгийг нь хийгээд нөгөөг нь мартаж болохгүй гээд ангилах. Манай хувьд харин энэ ажлыг нэлээн эртнээс эхлүүлээд, Монгол Улсын зүгээс хэрэгжүүлж болох томоохон төслүүдээ эдийн засгийн үр өгөөж, дэд бүтэц, эдийн засаг, нийгмийн өгөөж талаас нь эрэмбэлэх ажлыг ойрын хугацаанд дуусгахад бэлэн болчихоод байгаа шүү.

-Том төслүүдийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах стратеги дарааллыг боловсруулж байгаа гэж үү?

-Зөвхөн дараалал гэхэд бас учир дутагдалтай. Эдийн засгийн тэргүүлэх чиглэлийн төслүүдийг нэн тэргүүнд хэрэгжүүлэх, заримыг нь уялдуулах, ангилах, санхүүгийн хэрэгсэл, эх үүсвэр, хэрэгжүүлэх арга замуудыг тодорхойлох явц гэж ойлгож болно. Эрэмбэлэх нэг хэрэг, хэрэгжүүлэх арга замуудыг оновчтой тодорхойлох нь маш чухал. Ойрын хугацаанд Засгийн газрын хуралдаанд танилцуулна. 

-Гэхдээ нэг зүйлийг тодруулахад сүүлийн үед дэлхий дахинд хөгжлийн чиг хандлага, чиг баримжаа шинэчлэгдэж байгаа тухай асуудал маш идэвхтэй яригдаж байна. Гэтэл манайх бахь байдгаараа хуучин арга барилаа ярих, хэрэгжүүлэх нь их байх юм. Наад зах нь, манай урд хөршөд дуунаас хурдан галт тэрэг ашиглалтад оруулах замаар тээврийн салбараа шинэчилж байхад манайх нөгөө л түг түг хийсэн галт тэрэгний замаа шинээр барьж байх жишээний. Энэ бүхнийг харьцуулж хараад заримдаа бас гутрах мэдрэмж төрнө өө?

-Технологийн дэвшлээс хоцролгүй үйл ажиллагаа, үйлдвэрлэлд нутагшуулан хөгжихтэй санал нэг. Гэхдээ зарим шатыг алгасаж үсрэнгүй хөгжих салбар байна. Зарим бас тодорхой дамжлагыг заавал дамжин хөгжих салбар байна. Жишээ нь, уул уурхай харилцан хамааралтай нөлөөлөх хүчин зүйлс их. Хөдөө аж ахуй ч мөн адил. Харин бүтээлч үйлдвэрлэл, соёлын экспорт, мэдээллийн технологи гэх мэт хөгжлийн хувьд дэлхийтэй гарааны ижил зурхайгаас хөдөлж байгаа нөхцөлд өөр асуудал. Гэхдээ нэг зүйлд итгэлтэй байх хэрэгтэй. Тэр нь Монгол Улсын хөгжил тасралтгүй үргэлжилж байгаа гэдэг тодорхой хариулт. Бид хэдхэн жилийн өмнөхтэй өөрсөд дээрээ жишээ аваад харьцуулчих хэрэгтэй.

Дээр нь, аж үйлдвэрийн IV хувьсгал өөрөө дэлхийн бүх улс орнуудыг хиймэл оюун ухаан, блокчэйн, финтек, үүлэн технологийн чиглэлд хөгжихийг шаардаж байна. Энэ чиглэлд Монгол Улсын Засгийн газар дорвитой дэмжлэг үзүүлнэ гэдгээ маш тодорхой зарласан. Иймд санаа зоволтгүй хөгжлийн чиг хандлага өөрчлөгдөж эхэлж байгаа гэдгийг танд хэлье. Ерөөсөө Засгийн газрын энэ олон төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх, эрэмбэлэх, төлөвлөх зорилго бүгд шинжлэх ухаан, технологи, инновацын хөгжил дээр тулгуурлаж хийгдэнэ.

Дэлхийн хөгжлийг дагаад бид цаашид шинжлэх ухаангүй, технологигүй хөгжлийн тухай ярих ямар ч боломжгүй болсон. Энэ голдирлоос гадуур алхана аа гэвэл Монгол Улс байгаа байрандаа зогсоод, бусад улс орныг хөгжлийн зам руу нь гараа даллаад үдэх төдий хоцрох болно. Тийм юм яавч байж болохгүй биз дээ. Ер нь бол бүх салбарыг дэлхийн төвшинд хүргэнэ гэж зүтгэхээс илүүтэй бодит боломждоо тулгуурлан тооцоолж нэн тэргүүнд хөгжлийн тэргүүлэх салбаруудад хүч, нөөцөө түлхүү зориулах стратеги баримтлах нь манайд тохиромжтой. 

-Энэ нь хамтдаа хөгжих зорилгыг хэлж байна уу. За дэлхий гэж ярихаа больё гэхэд бүс нутгийн хөгжилд Монгол Улсын оруулах хувь нэмэр гэж нэг том зорилго байдаг даа. Та магадгүй энэ сэдвийг дээрх хариултаараа тавьчих шиг боллоо?

-Та ярилцлагын эхэнд үндэсний хөгжлийн филисофи гэдгийг тодруулсан. Тэгвэл ярилцлагаа үндэсний амбиц гэдэг сэдвээр дуусгамаар байна.

Та бид хоёр энэ сэдвийг анхнаасаа төлөвлөөгүй ч ярилцлага маань үргэлжилсээр энэ сэдэв рүү орчихлоо л доо. Иймд бүс нутгийн хөгжилд Монгол Улсын оруулах хувь нэмэр нь өөрөө Хятад, Орос гэсэн хоёр том хөршөөр хайрцаглагдсан энэ хуурай замаар хязгаарлагдах бус харин ч илүү өргөн хүрээний төв цэгт оршиж байгаа гэдгээр тайлбарлагдах ёстой юм. Тээвэр логистикийн салбарыг цогцоор нь хөгжүүлэх ёстой. Миний харж байгаагаар ойрын үеийн том зорилтын нэг бол яах аргагүй улс орны хэмжээний том амбицаа бүс нутагтаа илэрхийлэх боломж бол Хөшигийн хөндийн нисэх онгоцны буудлыг түшиглэж байгуулах бизнес, эдийн засгийн хааб чөлөөт бүс.

Ази Европыг холбосон агаарын замын огтлолцлоо ингэж ашиглаж гэмээн Монгол Улсын хөгжлийн амбиц бүс нутагтаа төдийгүй дэлхийн улс орнуудад өндрөөр үнэлэгдэх боломжтой.

Монгол Улс төв Азийн санхүүгийн томоохон төвүүдийн тоог ч нэгээр нэмэхийн төлөө чадах бүхнээ хийнэ. Эрчим хүчний хувьд хараат бус байхаас гадна бүс нутагтаа томоохон тоглогч байх ч ирээдүй бий. Энэ бүхний биелэл нь Монгол хүн бүр ажилтай, авдаг цалин нь хангалуун дэлхийн төвшинд хүрч сэтгэл хангалуун, амар тайван амьдрах л юм  Үүний төлөө Үндэсний хөгжлийн газар өдрөөс өдөрт төлөвлөлт, төлөвлөлт дагасан хөгжлийн бодлого дээр ажиллаж байна гэдгийг эцэст нь хэлэх байна даа. 

-Та ярилцлагаа ингээд өөрөө өндөрлөчихөж байгаа хэрэг үү?

-Яг одоогийн төвшинд миний ярих хүрээ ерөөсөө энэ. Энэ боломжоо бүрэн дүүрэн ашиглалаа гэж бодож байна. Баярлалаа. 

Сэтгүүлч Г.Отгонжаргал