Яруу найрагч Цоодолын Хулангийн дотоод сэтгэлийг нээсэн сонирхолтой ярилцлагыг хүргэж байна.
-Жигтэйхэн уран тансаг үгтэй, яруу уянгалаг шүлгүүдийг чинь амтархан уншдагаа юуны өмнө хэлмээр санагдлаа. Хүнии дотоод ертөнц үг шигээ байдаг гэсэн. Гэхдээ таны тэр тансаг, нууцлаг ертенц тийм ч нээлттэй биш. Ганц удаа ч гэсэн баггүйгээр, гоёчлолгүигээр надтай ярилцана гэж итгэж байна?
-Бетховен Сарны сонат”-аа яаж бичсэн,Моцартын үхэл,Д.Нацагдоржийн дурлалын түүх бүгд нууц хэвээр үлдсэн. Монгол ч бай, гадаад ч бай, уран бүтээлчдийн хөрөг дүр, хувийн амьдрал нууцлаг тусмаа утга зохиол, урлаг өөрөө үнэтэй байдаг. Тийм ч учраас судлаачид нэгэн сайхан цэнгэг устай худаг нээчихсэн юм шиг цувж байхын тулд хүн юм бүхнээ дэлгэх албагүй. Дэлгэх шаардлага ч байдаггүй. Дэлгэх тусмаа хүн ганцаарддаг. Надад бас өөрийн тамга байна. Зөвхөн дэрэн доороо дэлгэж унтдаг ном гэж байна. Тийм ч учраас баггүйгээр ярилцаж чадна гэж амлаж чадахгүй. Харин гоёчлох гэдгийн тухайд харин ч өөрийгөө гоёчилж байгаагүй гэдгээ баталгаатай хэлнэ.
-Таныг нээрээ Монгол Монро гэдэг байсан байх аа?
-Тэр нь ч юу юм бэ. Гэхдээ тэгж ярьдаг байсан нь цөөнгүй. Монрогоос сэтгүүлч “Та ямар унтлагын хувцастай унтдаг вэ?” гэж асуухад “Би зөвхөн Сhапеl №5 л нөмөрч унтдаг гэж хэлсэн байсан. Энэ нь бусдад гоёчилж ярьсан мэт санагдавч тухайн хүнийхээ хувьд яг чин үнэн байсан байхгүй юу. Түүнтэй ялгаагүйгээр бусдад гоёчлоод ярьчихсан юм шиг зүйл нь миний хувьд чин үнэн л байна. Байгаагаасаа илүү баян болох гэж, ухаантай болох гэж, цэцэн болох гэж үг зарж, өөрийгөө болоод бусдыг хуурч яваагүй учраас гоёчилно гэдэг тал дээр харин ч айх явдалгүй.
-Та ч үнэхээр тод араншинтай, содон “би”-тэй хатагтай л даа. Яг одоо “би” гээд өөрийгөө нэг тодорхойлооч? Омог бардмаар..
-Ингэхийн тулд ганц хоёр хундага дарс ууж өөрийгөө жаахан халаах хэрэгтэй байх л даа. Гэхдээ халах үе надад их ховорхон байдаг юм. Цагаа их гамгүй үрж явжээ гэж боддог. Хүн амьдралыг хэрвээ сэтгэл ухаанаар авч явдаг бол орь залуудаа зөвхөн сэтгэлдээ хөтлөгдөж, амьдарч явснаа одоо ухаардаг. Гэхдээ үүндээ харамсдаггүй. Одоо бол сэтгэлийн хажуугаар ухаан зарах гэж хичээж байна. “Болор цом”-ын тайзан дээр ерөнхий шүүгч хийхэд худлаа шүүлээ гэж хэсэг хүмүүс хашгирсан. “Та нар над шиг шударга найрагчийг Монголоос олж чадахгүй. Байвал олоод ир” гэж хариу барьж байлаа. Энэ үгээ би дахиад л хэлнэ. Хэзээд хэлнэ. Хүн өөрийнхөө хэр, хэмжээг мэддэг. Хэрээ мэдэж, бяраа танина гэдгийн адилаар өөрийгөө мэднээ.
-Зөвхөн сэтгэлээрээ гэдгийн тухайд маш сайн ойлгож байна. “Миний залуу нас бардамхан байтугай” гэж ирээд хэлхсэн мөртүүд чинь сэтгэл огшоож, зүрх догдлуулдаг. Түүн лүгээ Ц.Хулан найрагчийн залуу халуун насны алдаа оноо, амьдрал зөвхөн тэр сэтгэл гэдэг зүйлээр тодорхойлогдож байсан байх?
-Тийм л дээ. Зөвхөн сэтгэл л байлаа. Хөндлөнгийн хүний нүдээр бол ёстой тэнэг юм гэмээр алдаанууд зөндөө. Жишээ нь, УИХ-ын нөхөн сонгуульд хоёронтоо нэр дэвших боломжийг буцаасан. Хичнээн олон төрийн бус байгууллагад явчихаад улс төрд ойртож явсангүй. Хүн үүнийг дэргэдээс алдаа гэж хардаг бололтой юм билээ. Миний хувьд гэтэл үүн шиг оноо байхгүй. Яагаад гэвэл би шүлэг найраг, уран бүтээлдээ үнэнч үлдсэн. Сэтгэлээ авч үлдсэн. Тэнд орж төмөр хатагтай эсвэл мяндсан хатагтайн царай гаргаад сууж болох байсан. Магадгүй хувь амьдралдаа хэрэгтэй, үр хүүхэддээ үлдээх пүүс компани ч юм уу, ядахдаа ганц хэвлэлийн газартай болж болох байсан. Эрх мэдэл гэдэг эд хөрөнгийн баталгаа болчихсон өнөө цагийн өнгөнд хүн бүрийн л хүсэх зүйл мөн биз. Харин би өөрийгөө тэгж худалдаагүйдээ өнөөдөр баярладаг. Эрх мэдэл, түүнийг дагасан эд хөрөнгө бас нөгөө талд нь сайхан сэтгэл.
-Үнэхээр үргэлж зөрчил дагуулдаг сэдэв хөндөгдлөө. Хүүхэлдэйн театрын дарга Ц.Хулан.Та явж явж хүүхдийн инээд, энерги цалгисан энэ газрыг сонгосон нь санамсаргүй сонголт биш байх гэж бодож байна. Албандаа хэр идээшиж байна? Найргийн ширээний араас даргын ширээний ард суух таалагдаж байх юм уу?
-Таалагдах, таалагдахгүй тухайд ярих ёсгүй л дээ. Энэ бол төрийн 341 алба. Энэ суудалд надтай адилхан боддог, надаас илүү сэтгэдэг өөр хүн гараад ирвэл би дуртайяа өгнө. Гэхдээ хүүхдийн ертөнц яг яруу найргийн ертөнц шиг гэнэн, итгэмтгий юм. Чухам тиймээс бохир, харамч гарт өгч болохгүй.
Энд бид хүүхдийн сэтгэлийг бүтээж, Монголын ирээдүйг хүмүүжүүлж байна. Эгэл нэгэн айлын хүүхэд энд ирээд сэтгэл нь тайвшрах, орон гэртээ олж чаддаггүй сэтгэлийн ая тухыг эндээс олох нь миний хувьд амин чухал үүрэг юм. Тэрнээс үүнийг дагаж ирж байгаа нэг бяцхан шагналууд чухал биш. Үнэндээ энэ шагнал гээчийг нь би насаараа л авч байна, уран бүтээлчийн хувьд.
-Олон жил эзэнгүй юм шиг байсан энэ газрыг та дахин “төрүүлж”, хүүхдийн цангинасан инээдээр умбуулж чадсаныг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Гэхдээ бас багагүй хэл ам удсан. Магадгүй Ц.Хулан гэж хүн авсанд гол зангилаа нь байгаа ч юм шиг сэтгэгдэл төрж байсныг нуух юун. Та гэхдээ тайлбар болгож төдийлөн үг унагаагүй. Одоо бол энэ талаар хэлэх цаг нь болсон байх?
-Найрагч найрагчдаа хайртай байдаг юм. Бид нарын дунд бүхэл бүтэн үеийн, бүхэл бүтэн түүхийн орон зай хөндөлдөж байна. Бавуугийн Лхагвасүрэн гэдэг хүн энэ театрыг ийм тийм болгочихлоо гэж сонинд нэг их олон удаа ярилцлага өгч байгаагүй. Шүүхэд дуудагдаад, надаас юм нэхэгдэх юм уу, эсвэл намайг жаахан “ гөвөөд” байхаар нь л адарч, майлсан тал бий.
Б.Лхагвасүрэн гуайг би эцэг хүнийх нь хувьд хайрладаг. Наймын найман хүүхдийг өсгөнө гэдэг амар ажил биш. Ялангуяа хүүхэд хөлд орох гэж их уддаг. Энэнээсээ болсон байх. Эцэг хүний зовлонг би хүүдээ эх нь ч, эцэг нь ч болж байсны хувьд мэдэрнээ. Гэхдээ энэ бүхэн юу юм бэ? Ертөнцийн л явдал ш дээ. Хамгийн гол нь Бавуугийн Лхагвасүрэн гэдэг агуу авьяасыг хайрлах хэрэгтэй. Энэ их найрагчийг хайрлах хэрэгтэй. Монголчууд хайрлаж чадаагүй учраас энэ хүн аж амьдралын олон юманд түүртэж байгааг, Бавуугийн Лхагвасүрэн шиг олон хүн хийсэндээ оносон шагналгүй даруухан амьдарч байгааг бид харж байна. Би таны асуултанд ийм л хариулт өгмөөр байна даа.
-Ёстой эр хүн шиг хариулт өгч байна, та?
-Өчигдөрхөн хүү бид хоёр Lady Gaga-г Опрагийн шоунд оролцоход нь харчихаад “Хөөх энэ ямар гоё үстэй юм бэ? Lady Gада-д минийхтэй адил чанарууд бага зэрэг байна шүү” гэсэн юм. Тэгсэн чинь хүү, “Тийш Дээ. Тэр чинь жаахан сгаzу. Та ч бол яахав дээ, мөн чанар чинь тийм хэрнээ аль болохоор даруухан байх гээд хичээгээд байдаг. Lady Gaga бол яг байгаагаараа байдаг байхгүй юу. Хуучин эрэгтэй хүн байгаад эмэгтэй болсон гэсэн. Үнэн юм болов уу” гэж байна. Тэгэхээр нь би “Миний дотор лав нэг эр хүн нуугдаж байдаг юм. Өмнөх төрөл маань эр хүн байсан байх. Би үе үе буцалдаг, галт уул шиг дурладаг. Би хүн эргүүлэхээс буцдаггүй” гэж ярьж хөхөрч байлаа.
-Эрчүүдийг бас эргүүлнээ?
-Гэхдээ тэр нь ховор л доо, хөөрхий. Яагаад гэвэл ихэнх нь миний араас эргүүлчихсэн юм чинь /инээв/. Тэдэн дундаас сонгосон ганцыгаа, ханийгаа би аймаар эргүүлдэг ш дээ. Өдөр болгон. Суугаад өчнөөн жил өнгөрсөн ч ханийгаа эргүүлсэн хэвээр, мессэж бичсэн хэвээр л байна.
-Д.Цоодол найрагчийн эрх шар охин эрт ээж болсон ч гэсэн хэзээ хойно гэр бүлтэй болсон. Хөөрхөн Удвалтай болсон. Эзэгтэйн үүрэг хүлээж, гэр бүлийн амьдралд “баригдах” бас амаргүй байсан болов уу гэж бодогдоод байна?
-Ханьтайгаа дөнгөж нэг гэрт орчихоод анхны цагаан сараа хийхдээ залуу улс юм чинь гээд гурван үе боовоор тавгаа заслаа. Би тэр ажилдаа хэтэрхий хичээнгүйлж, нямбай хандаад нөгөө ширээгээ тойрч хоёр цаг явсны эцэст ширээгээ дэрлээд унтаж байсан юм. Энэ жил есөн үеэр заслаа. Дажгүй байнаа. Тэгэхээр дажгүй болж байгаа биз.
Үнэндээ би гэртээ хоол хийж иддэггүй байсан. Нуух юм байхгүй. Голдуу ресторан, кафед хооллоно. Манай байрны хажууд Долгорсүрэн гэж эгч байсан л даа. Бас ТҮЦ-ний Баянаа, Өөнөө гэж гэр бүлийн хоёр бий. Хүүхдээ дутаж байгаа юмаа ТҮЦ-нээсээ авихаарай гэчихээд сарын эцэст төлбөр тооцоогоо хийнэ. Тэгээд л хүү маань Жульетта нохойтойгоо орцны үүдэнд намайг хүлээдэг байлаа. Оройдоо хоол хийж идсэнээ нэг их санадаггүй юм. Хүүгээ зургадугаар анги хүртэл тэгж л амьдарсан даа. Одоо бол би өдөр болгон хоол хийж байна. Ёстой “новширч” өгч байна даа /инээв/.
-“Эргүүлээд” л үү?
-Тийн. Нөгөө л залуугаа эргүүлсээр явна. Өдөр диспечер аятай “Миний хань ямар хоол идсэн, танайх ямар хоолтой байна” гээд асууж өгнө. Гуляш гэвэл нь орой гуляш хийхгүй. Хоолыг нь зөрүүлэхийг боддог юм. Эхлээд намайг ингэж асуухад гайхдаг байсан байлгүй. Өдөр болгон яриад ямар хоол идэв гэж шалгаагаад байдаг ямар сонин хүүхэн бэ гэж гайхаж байсан байлгүй. Миний хувьд ходоодыг нь бодож байгаа хэрэг л дээ. Эр хүн чинь тэрийг тохируулж чаддаггүй, тасалгааны ургамал шиг байдаг юм шүү дээ. Ямар л хөрс бордоо өгнөв, тэр хэрээр ургаж амьдардаг.
-Та ч тэгвэл гайхалтай чамбай эзэгтэй юм гээч. Гуйлгачин хүн харанхуй шөнө өвсөн дундаас зүү олж авсан лугаа адил ханиа олсондоо талархаж, нандигнаж явдаг гэж нэгэнтээ амнаас тань унаж байсныг санаж байна. Тань шиг омог бардам, бүсгүй хүний хувьд гайхуулах юм ихтэй эмэгтэй хайр, ханийн өмнө гуйлгачин шиг байсан гэж бодохоор... Хэнд ч атаархах сэтгэл төрмөөр. Тэр эрхмийн юу нь тэгтлээ Ц.Хулан хатагтайг догдлуулсаар ирсэн юм бол?
-Энэ Ишикава Такубокугийн шүлэг. Гуйлгачин хүн шалбааг дотроос ширхэг цагаан сувд олоод баярласан шиг би чамайг олоод баярласан юм гэж.
Хүнд өөрийгөө ганцаардлаар чимэх нас гэж байдаг. Залуу Вертерийн шаналан гэгчээр. Яваад л байна, түүгээрээ гоёно, гангарна. Хааяа гуниглана. Имиж хийнэ. Тэр чинь бас гоё л доо. Ингээд нэг өдөр уйддаг. Эр, эм ялгаагүй бүгдэд л ийм байдаг байх. Эрчүүд чинь өөрийгөө нээж чаддаггүй л болохоос эм амьтад шүү дээ. Яруу найраг бол эр хүний эм сэтгэлийг, эм хүний эр сэтгэлийг нээх гэж бий олсон юм. Миний эм чанар бус эр чанар их давамгайлаад байх үед буюу эмэгтэй байхсан гэж хүсэж байсан тэр үед миний хань надтай учирсан юм. Тэр цагаас хойш эмэгтэй хүний амьдралаар амьдрах бас сайхан байна. Гэр орноо сайхан байлгах, гоёж гоодох, үр хүүхдээ усанд оруулах хүртэл хөөрхөн гээч. Энэ бүхэн сайхан л даа. Эд бүгдийг би яагаад дэлгээд байгаа юм бэ гэвэл энэ бол эмэгтэй хүн болгонд байдаг, тохиолддог амьдралын мөчлөг юм. Энэ бол нууц биш. Хулан үүнийг дэлгэснээрээ нууцаа алдчихлаа гэж би үзэхгүй байна. Үүний цаана гуниг бас байдаг юм. Уран бүтээлч хүн, эмэгтэй хүн эр хүнээс өөрийгөө авч үлдэх гуниг байдаг. Үүнийг би харин дэлгэрэнгүй хэлэхгүй ээ.
Ханийн минь сэтгэл татсан чанар гэвэл даруухан, төвшин, олон үггүй найдвартай.
-Бүсгүй хүн бүрийн эрчүүдээс хайж явдаг чанар байна. Ялангуяа найдвартай нь...?
-Өнөө цагт ховордчихсон “бараа” ш дээ. Гэхдээ би төгс эр хүнтэй суугаагүй ээ. Ихэнх бүсгүйчүүд төгс эр хүнийгхайцгаадаг. Би ч залуудаа тэгж алдаж явсан биз. Гэхдээ төгс төгөлдөр эр хүн хэзээд байдаггүй Үүнийг хүмүүжүүлж, бий болгож авдаг. Бий болгосон хойноо л алдахгүй байхыг хичээх ёстой. Манай Б.Баярцэцэгийн дуу байдаг даа, “Хайрьг олохоос илүү хадгалж явах хэцүү” гэж үгтэй. Үнэн шүү.
-Танай том хүү Дөрвөн-Уул үнэхээр уул шиг эр болсон байна лээ. Хүүгийнхээ аавыг тэнгэрт халихад танд мэдээж хэцүү байсан байж таарна. Энэ цаг мөчид Ш.Уянга найрагчтай холбоотой сайхан дурсамж хуваалцвал болох уу?
-Би хань ч гэж хэлдэг юм. Заримдаа хань биш ч юм болов уу гэж боддог юм. Яагаад гэхээр бид хоёр нэг гэрт их удаан амьдраагүй ш дээ. Өөрийн гэрээ үүсгэж, хос бөгж зүүгээд хуримын ордонд очоогүй. Ураг саднаа ч золголдуулаагүй учраас тэгж боддог хэрэг. Гэхдээ хувь заяа, бурхан тэнгэр бид хоёрыг амин хэлхээгээр холбож, намайг залуу цагт хөтлөх, хөгшрөх цагт таяг болох ганц хүүгээр шагнасан учраас Ш.Уянгыг надад их өртэй хүн байжээ гэж боддог юм.
Саяхан Ш.Уянгын маань эгчийнх нь хүүхэд хуримаа хийхэд намайг бэргэн эгчээр дуудлаа. Бид хоёр хувь заяагаа холбоод хорь шахам жил өнгөрсний дараах үйл явдал. Хүүгээ дагуулж очлоо, хуриманд оролцлоо. Бэргэнтлээ. Тэгээд үг хэлэхдээ “Энэ хорвоо дээр юу ч ул өргүй алга болдоггүй юм. Тэнгист гээсэн цахлайн өд алга болдоггүй, газарт унасан навч үгүй болдоггүй. Түүнтэй адил хүнээс хүн үлдэнэ гэдэг агуу зүйл. Надад хүн үлдээгээд одсон миний хань байсан учраас би бэргэнтмээр байна. Бэргэний ёсоор оролцох ёстой гэж бодож байна. Хүүхдүүд маань бие биенээ мэдэх ёстой” гэж хэлсэн. Хүний амьдралд сайн муу, сайхан муухай, өгөө аваа, атаа хорсол, аз жаргал ээлжилдэг. Гэхдээ хүнд хүний жудаг гэж байх ёстой. Би чухам энэ тухай хуриман дээр ярьсан. Тэнд байсан бүх хүн уйлж харагдана лээ. Энэ л миний амьдралын үнэн юм. Тийм учраас хүүгээ зөв хүмүүжүүлчих юмсан, байдаг буруу чанаруудыг нь байхгүй болгоод, сайн чанаруудыг нь хөгжүүлэх юмсан гээд Батаа бид хоёр зэрэгцээд л зүтгэж явна.
-Дөрвөн-Уул ааваараа овоглоно биз. Нэр нь их өвөрмөц?
-Манай найрагчид өвөөгийнх нь өгсөн Дөрвөн-Уул их утга учиртай нэр, чухал юм нь овог нь байсан, Уянгын Дөрвөн-Уул гэж бүтнээрээ дуудагдаж байж утга төгөлдөр болно гэж ярьцгаадаг юм. Хүү маань 16 хүрээд паспортоо солихдоо Батбаатарын Дөрвөн-Уул гэж болох байсан л даа. Миний хань чинь хүүдээ ганц хүү шигээ хайртай. Миний хүү ч гэсэн аавын хайр халамж үзээгүй юм чинь аавдаа хайртай. Тэгсэн хэрнээ Уянгын гэдэг овгоороо үлдсэн.
-Залуу насыг алдаа нь хүртэл чимдэг гэдэг. Залуу насны гэгэлгэн, сэтгэлээс өөрийг тоохгүй хайрлам тэр өдрүүд эгээ л кино тууж шиг дурсамж хөврүүлдэг байх даа.
- Нэг сонинд “Хулан байгаа бүхнээ өөрөө бүтээсэн хүн” гэж бичсэн байна лээ. Магадгүй тийм ч байх. Их дөхсөн тодорхойлолт болов уу гэж бодлоо. Намайг яагаад ч юм мундаг найрагчийн эрх танхи охин гэж цоллох нь элбэгл дээ. Үнэндээ хараахан тийм биш байсан. Дөнгөж дунд сургуулийн ширээний араас босоод хүүхэдтэй болсон. Хорь хүрээгүй ээж болчихоод түүнийгээ өсгөх гэж зүдэрч л явлаа. Сургуульдаа явна, хүүхдээ өсгөнө. Ерэн онд хүүхэд өсгөнө гэдэг тийм амар асуудал биш байсан шүү. Ганцаарааг хэлэхүү. Хажуугаар ньтээртэй ажил ши гзалуу насны өдрүүд. Уруулаа тодхон будаад, таар шуудай углаад явж байсан ч гоё гэж хүн болгон хүлээн зөвшөөрдөг нас байсан хэдий ч яг тэр үед өөрөөрөө үлдэх хамгийн хэцүү байсан. Баян бөгөөд тэнэг эрчүүдээс өөрийгөө хамгаалах, ухаантай хэрнээ дожной эрчүүдээс өөрийгөө авч үлдэх. Энэ бүхэн эмэгтэй хүний хувьд хөдөлмөр байдаг юм.
Яруу найраг хэрвээ байгаагүй бол эмэгтэй хүн эвдрэхдээ амархан шүү дээ. Ер нь сэтгэлээ л эвдэхгүй байх чухал юм даа. Сэтгэл дагаад бие эвдэрдэг. Энэ бүхний эцэст ирээдүй эвдэрдэг. Энэ ирээдүйг бүтээхийн тулд, хожмоо үр шимийг нь хүртэхийн тулд тодорхой хэмжээгээр золио байх хэрэгтэй байсан юм байна. Энийг хаа очиж би дааж гарч дээ гэж өөрийгөө үнэлдэг юм. Би одоо хааяа сайхан ааштай үедээ ханьдаа Чам руу очих замдаа бүдэрсэн чулуу болгондоо би хайртай” гэж хэлдэг юм.
-Гэр бүлийн амьдрал дээр нь даргын “сэнтий” найрагч хатагтайн шүлэг найрагт хэрхэн нөлөөлж байгаа бол? Сайн уран бүтээл гэдэг нэгэн хэвийн амьдралтай хүнээс төрөх нь ховор. Ямар нэг зөрчил, сэтгэлийн их баяр баясгалан, шинэ хайр дурлал эсвэл гуниг зовлон дундаас төрдөг гэдэг шүү дээ. Тэр утгаараа асуугаад байгаа хэрэг.
-Ангасан цөлд малгайн чинээ үүл гараад хур буух шиг асуулт байна даа. Үнэхээр тийм. Гэхдээ үүнийг зохиомлоор эрж хаж, бий болгоно гэдэг хэцүү. Надад ханийн минь нөмөр нөөлөг, цаг жаахан түвширч байгаагийн билэг тэмдэг болсон МАН-ынхны өөрчлөлт шинэчлэлт рүү явж байгаа байдал, АН-ыхны тогтуухан, эвлрэнгүй дүр төрх уран бүтээлчийн хувьд сэтгэлийн болоод хувийн ая тухын бэлэглэж байна. Энэ ая тух чинь зүгээр хийсээд ирдэггүй юм аа. Энэ ая тух Хуланд ямар хамаатай юм гэж чи асууж болох л доо. Монгол улсын иргэн, халамжийн мөнгөө авдаг бусадтай л адил Хуланд Монгол улсын сэхээтэн шүү юм, бичгийн хүн, төрийн ажилтанд хамаарахын дээдээр хамаарна. Тиймдээ ч өнөө арслан мэт хаанд үнэг мэт зусар түшмэл олдох үед “Цэцгийн толгой тасддаггүй үртэй байхыг хүснэ, цэцдийн толгой авдаггүй төртэй байх”-ыг би хүссэн. Цаг бүр самуурчихсан үед “Зүгээр л нэг амьдрахсан” гэж бичсэн жишээний.
Бүх уран бүтээлч амар амгаланг тунхаглачихаад, хэрэв тэр нь ихэдвэл “залхуурдаг” гэмтэй. Энэ хоёр мөр ч афоризм болчихсон л доо. Ээ мэдэхгүй, тэрийг би мэдэхгүй. Өнөөдөр найрагчийнхаа хувьд жаахан тогтнож, амгай жолоогоо татаж байна. Би дөрвөн өөр ном гаргасан л даа. “Гүнж аялгуу” бол анхны хайрын, сэтгэгдлийн, нийгмийн гээд янз бүрийн шүлэгтэй. Дараагийнх нь гуниг тайтгаралынх. Балайртлаа дурласан үеийн шүлгүүд. Тэгэхдээ овоо их монголжуу. Гурав дахь ном маань “Торгоны маань хээ”. Амьдралаас жаахан уйдасхийгээд байсан үеийнх. Хүн ер нь хайртай хайртай гээд ээж, аавдаа хайртай байдаггүй юм ш дээ. Энэ бол хатуу болоод үнэн үг. Би зүгээр л эмэгтэй хүн байсан бол зүгээр л ээж, аавыгаа асраад хойт насандаа буян хийх амьдралаа олчихно. Даан ч би тийм хүн биш.
-Ханьдаа илүү хайртай байдаг гэж хэлэх гээд байна уу?
-Үгүй ээ. Ханиараа дамжуулаад өөрийгөө өмгөөлөх түшиг тулгуур олчихвол би бусдын төлөө юм хийх гээд байгаа юм. Би өнөөдөр орой очдог газартай баймаар байна. Би хэрвээ гичий чоно юм бол сайхан эр чонын өвөрт тухалж хоноод, маргаашийнхаа анд гармаар байна. Би том анд гармаар байна. Энэ том ан бол нийгмийн бузар, булай ёс суртахууны гажуудал. Энэ л миний барьж авах ёстой зүйл. Яагаад гэвэл надаас өөр хүн үүнийг намнаж чадахгүй. Эмч нар өвчин анагаадаг. Яруу найрагчид харин сэтгэлийг, ирээдүйг анагаана. Тийм учраас ирээдүйн төлөө захиа, сургаалиа үлдээх ёстой. Эхнэр байх жаргалыг үзүүлсэн Батбаатарыг жаргалтай байлгахын төлөө хэт хоббитоод өөрийгөө мартаж байгаадаа би бухимддаг. Удвалыгаа мэдлэг, мэргэжилтэй байгаасай, цаг цөвүүн, 2028 оноос дэлхий өөрчлөгдөнө гэхэд охин маань биөийн болоод сэтгэлийн тэнхээтэй байгаасай гэж бодохдоо маань цээжпүүлэх хэрэгтэй байна. Монголоос дэлхий дахин гэгээрэх ёстой юм бол эндээс гэгээрэх арга зам хайж байна.
-Ингэхэд таны шүлгэнд нууц амрагийн сэдэв багагүй бий. Тэр мөртүүдийг уншчихаад хэлэх гээд илэрхийлж чаддаггүй тэр мэдрэмжийг яаж ингэж илэрхийлж чаддаг байнаа гэх бодол өөрийн эрхгүй төрж, уран бүтээлчийн тань хувьд цэцэг бариад гүймээр санагддаг ш дээ. Одоо тийм шүлгүүд төрөхгүй гэхээр бас гунигтай ч юм шиг. Нууц амраггүй болсон юм чинь тийм шүлгүүд төрөхгүй байлгүй?
-Нууц амраг гэж ямар хүнийг хэлээд байгаа юм. Нууцаар уулздагийг уу, эсвэл сэтгэлд нууцлагдаж, гунигтай үедээ хааяа бодохоор тайтгарал авдгийг уу. Тэгвэл тийм эр хүн эмэгтэй хүн болгонд байдаг.
-Ц.Хулан найрагчид ч байдаг гэсэн үг гэж ойлголоо. Та итгэлтэй байна уу? Таны хань уншина..
-Яадгийн, уншвал уншиг л дээ. Бүсгүй хүн аль суманд оногдохоо мэдэхгүй явж байгаа талын шаргачин гөрөөс байхгүй юу. Нэг нь намначихсан, алаад идчихсэн гэж бодож байгаа бол миний хувьд үгүй л дээ. Би яваад л байна ш дээ.
-Ёстой л Ц.Хулангаас ийм үг унах байх даа?
-Энэ хачирхах юм биш шүү дээ. Яагаад эмэгтэй хүн ханийнхаа үүргийг гүйцэтгэчихээд дээр нь эмэгтэй хүн гэдгээ орхигдуулах ёстой юм. Хүн намайг хайрлаад, халамжлаад л байвал би ёстой нөгөө цагаан сарын ууц шиг л хэвтээд л байна. Идүүлээд л хэвтээд байна /инээв/. Хэрвээ надад анхаарал тавихгүй, сэтгэлээ зарахгүй бол хульжаад явчихна. Яадгийм.
-Өөр хүнсэн бол та шууд л гэр бүлээсээ салах хэрэгт унахаар юм ярилаа. Ийм араншинг ойлгож, зөөллөж амьдарна гэдэг эр хүнээс чамгүй тэвчээр, ухаан шаардана биз. Түүнд та олон инээд, олон салхи шуурга мэт өдрүүдийг бэлэглэж бас олон найргийн мөр олж авсан байх, тийм үү?
-Миний хань ойлгохгүй юм бол би шууд “хүчээр” ойлгуулдаг /инээв/. Хань минь ээ, гэж байгаад бүгдийг нь задлаад, би эмэгтэй хүн учраас ингэж байна, чи минь ийм байвал болохгүй гэх мэтээр халамж анхаарал нэхдэг.
-Таниас нялхамсуу, эрхэмсэг танхил хэрнээ их омоглон, шаралхуу араншин байнга үнэртдэг. Энэ хаанаас эхтэй эд вэ? Ээж аав тань дэндүү гэмээр зөөлөн билүүнүүд шүү дээ.
-Биш ээ, биш биш. Манай аав ээж хоёр чинь олны дунд өөрсдийгөө зөөлөн харагдуулж байгаа болохоос яс юман дээрээ “хатуу самар”- ууд. Бид гурвыг чинь “Та гурав гурвуулаа охин, царай муутай. Ажилсаг байх хэрэгтэй, ухаантай байх хэрэгтэй” гээд л ярина шүү дээ. Багаасаа сонсож өссөн юм гэвэл эмэгтэй хүн гэдэг дорд юм. Эр хүн болж төрөх минь яав даа гэж бодогдож байсан үе хүртэл бий. Миний аав ээжхоёрын алдаа дутагдал энэ байж болох юм. Аав ээж хоёр биднийг амттанаар бялхуулж, гоёж гоодож өсгөөгүй. Яахав, тэдний хүүхдээ хүмүүжүүлэх монгол ухаан байх л даа.
-Алдаагүй амьдрал, дутагдалгүй хүн гэж байдаггүй. Эргээд бодоход та ямар дутагдалтай байгаав дээ. Бас хамгийн том алдаа тань юу байсан бол?
-Эрүүл мэндээ алдсан явдал.
-Таны хэтэрхий омоглон, дур зоргоороо зан өөрийн хүрээллээ бий болгоход хэр их саад болж байна?
-Д.Урианхайн шүлгэнд гардагчлан хорхой мууд ч хэвтэх хонхор заяасан энэ эх орон минь юм. Тэгэхээр өчүүхэн хорхой би заяасан хонхортоо хорхой нь болоод хэвтье. Нөгөөтэйгүүр хорхойд ч гэсэн бодох бодол байна. Тэр нь зөвхөн Монголыг аврах биш, энэ дэлхийг аврах. Дөрвөн далай, таван тивийг авармаар байна. Энэ олон хувьсгалын түүдгийн гэрэл гэгээ ертөнцийг аврахгүй. Хүний сэтгэлийн гэрэл гэгээ л аварна. Бурханы хамгийн анхны цагаан толгойг яруу найраг заадаг учраас бид тэнд ойрхон байдаг юм. Ламрим гэж “Бодь мөрийн зэрэг -т байдаг /ширээн дээрх номоо заав. сурв/. Үүнийг Баабар надад өгсөн юм.
Гэхдээ би Баабараас өмнө мэднэ л дээ. Нээрээ Баабар гэснээс тэр ухаантай хүн шүү. Тэгсэн хэрнээ “Нэпко” гэж жаахан хүйтэн нэртэй, хүйтэн публикаци хийдэг газартай. Яагаад гэхээр эднийх Монгол юм руугаа ханддагүй. Муу орчуулга олон таардаг. Саяхан Д.Сүхбаатарыг шүүмжилчихээд буцаад өөрөө баахан шүүмжлүүлээд авна лээ. Зарим үед төр улсад нуух ёстой нууц гэж байдаг. Д.Сүхбаатар адгийн гуйлгачин, дээрэмчин, луйварчин, ядуу байсан ч гэсэн төрийн идеал, төрийн орь хүслэн, омтгойрох ёстой хүн байх ёстой Д.Сүхбаатараараа байг л дээ. Энийг ямар ч Баабар зөрчих ёсгүй. Үүн дээр Баабар ёс зүйн хэм хэмжээ алдсан. Идеалгүй нийгэмд идеалыг тарааж устгана гэдэг бол хамгийн аймшигтай гэмт хэрэг. Тэртэй тэргүй зарим нь Далай ламдаа шүтэхгүй, Есүст хуваагдчихсан, зарим нь Чингистээ итгэхгүй өөр бусад Наполеонд итгэж байгаа энэ үед монголчуудад итгэх ганц нэг юм байг л дээ.
-Бүсгүйчүүдийн эрдэнийн чулуу шиг үнэт талыг яруу найрагчид нээдэг. Тэр үнэтэй сайхнаар юм хийж чадалгүй эвдсэн талыг нь хошин шогчид нээдэг гэж нэгэнтээ уншиж байснаа санаж байна. Тэгэхээр та эрчүүдийн эрдэнэ мэт үнэт чанарыг олж нээдэг билэг авьяастан байж таарах нь. Эрчүүдээс танд ирдэг хамгийн том гялбаа юу вэ?
-Энэ амьдралыг үзэж туулж, таних тусмаа хүн адгуусанд хайртай болдог бол би бүсгүй хүнд хайртай болж байна. Уржигдар Архангайн Энхбаатар гэж залуугийн ээж Жаргал гэж эмэгтэй манайд ирж хоёр хоноод явлаа. Тэр эмэгтэй хүүгээ миний шавь болгохоор ирсэн ижий юм л даа. Цагаан сарын өмнө ирэхдээ хоёр гартаа арав, арван кг юм барьчихсан, миний хүү Энхбаатар гэж хүү байгаамаа, шүлэг бичдэг. Танд л үзүүлэх ёстой гэнэ, аваад ирлээ гэлээ. Шүлгийг нь авч уншлаа. Байдаг л залуу хүний шаналан. Гэхдээ үүний цаана нэг яруу найраг байгаа юм. Энэ бол ижийн сэтгэл. Тэр ижийн сэтгэл тэртээ холоос биедээ ахадсан ачаа тээчихсэн тэр эмэгтэйг над дээр авчирсан. Тухайн үед би хүүд жаахан зөвлөөд гаргасан. Чи амьдралдаа том найрагч байх албагүй. Ерөөс найрагч болох ч албагүй. Чи ижийгээ л хайрла гэж хэлсэн. Тэгтэл сэтгэлээс нэг л гардаггүй ээ. Битүүний өдөр тавгаа засаж байхдаа өөрийн эрхгүй бодогдож уярч байлаа. Цагаан сар өдийд өнгөрөөд удаж байна ш дээ. Уржигдар Жаргал эгч рүү ярьсан, хотод ээжийгээ эмнэлэгт үзүүлээд явж байна гэнэ. Манайд хүрээд ир гэлээ. Гэрт ирээд нэг хонох байсан хүн хоёр хоноод, хоёулаа сайн муу, сайхан муухай зовлон жаргалаа ярилцлаа. Эх хүний сэтгэлийг гүйцэх эрдэнийн чулуу энэ хорвоо дээр байдаг юм уу.
М.Уранчимэг
-Жигтэйхэн уран тансаг үгтэй, яруу уянгалаг шүлгүүдийг чинь амтархан уншдагаа юуны өмнө хэлмээр санагдлаа. Хүнии дотоод ертөнц үг шигээ байдаг гэсэн. Гэхдээ таны тэр тансаг, нууцлаг ертенц тийм ч нээлттэй биш. Ганц удаа ч гэсэн баггүйгээр, гоёчлолгүигээр надтай ярилцана гэж итгэж байна?
-Бетховен Сарны сонат”-аа яаж бичсэн,Моцартын үхэл,Д.Нацагдоржийн дурлалын түүх бүгд нууц хэвээр үлдсэн. Монгол ч бай, гадаад ч бай, уран бүтээлчдийн хөрөг дүр, хувийн амьдрал нууцлаг тусмаа утга зохиол, урлаг өөрөө үнэтэй байдаг. Тийм ч учраас судлаачид нэгэн сайхан цэнгэг устай худаг нээчихсэн юм шиг цувж байхын тулд хүн юм бүхнээ дэлгэх албагүй. Дэлгэх шаардлага ч байдаггүй. Дэлгэх тусмаа хүн ганцаарддаг. Надад бас өөрийн тамга байна. Зөвхөн дэрэн доороо дэлгэж унтдаг ном гэж байна. Тийм ч учраас баггүйгээр ярилцаж чадна гэж амлаж чадахгүй. Харин гоёчлох гэдгийн тухайд харин ч өөрийгөө гоёчилж байгаагүй гэдгээ баталгаатай хэлнэ.
-Таныг нээрээ Монгол Монро гэдэг байсан байх аа?
-Тэр нь ч юу юм бэ. Гэхдээ тэгж ярьдаг байсан нь цөөнгүй. Монрогоос сэтгүүлч “Та ямар унтлагын хувцастай унтдаг вэ?” гэж асуухад “Би зөвхөн Сhапеl №5 л нөмөрч унтдаг гэж хэлсэн байсан. Энэ нь бусдад гоёчилж ярьсан мэт санагдавч тухайн хүнийхээ хувьд яг чин үнэн байсан байхгүй юу. Түүнтэй ялгаагүйгээр бусдад гоёчлоод ярьчихсан юм шиг зүйл нь миний хувьд чин үнэн л байна. Байгаагаасаа илүү баян болох гэж, ухаантай болох гэж, цэцэн болох гэж үг зарж, өөрийгөө болоод бусдыг хуурч яваагүй учраас гоёчилно гэдэг тал дээр харин ч айх явдалгүй.
-Та ч үнэхээр тод араншинтай, содон “би”-тэй хатагтай л даа. Яг одоо “би” гээд өөрийгөө нэг тодорхойлооч? Омог бардмаар..
-Ингэхийн тулд ганц хоёр хундага дарс ууж өөрийгөө жаахан халаах хэрэгтэй байх л даа. Гэхдээ халах үе надад их ховорхон байдаг юм. Цагаа их гамгүй үрж явжээ гэж боддог. Хүн амьдралыг хэрвээ сэтгэл ухаанаар авч явдаг бол орь залуудаа зөвхөн сэтгэлдээ хөтлөгдөж, амьдарч явснаа одоо ухаардаг. Гэхдээ үүндээ харамсдаггүй. Одоо бол сэтгэлийн хажуугаар ухаан зарах гэж хичээж байна. “Болор цом”-ын тайзан дээр ерөнхий шүүгч хийхэд худлаа шүүлээ гэж хэсэг хүмүүс хашгирсан. “Та нар над шиг шударга найрагчийг Монголоос олж чадахгүй. Байвал олоод ир” гэж хариу барьж байлаа. Энэ үгээ би дахиад л хэлнэ. Хэзээд хэлнэ. Хүн өөрийнхөө хэр, хэмжээг мэддэг. Хэрээ мэдэж, бяраа танина гэдгийн адилаар өөрийгөө мэднээ.
-Зөвхөн сэтгэлээрээ гэдгийн тухайд маш сайн ойлгож байна. “Миний залуу нас бардамхан байтугай” гэж ирээд хэлхсэн мөртүүд чинь сэтгэл огшоож, зүрх догдлуулдаг. Түүн лүгээ Ц.Хулан найрагчийн залуу халуун насны алдаа оноо, амьдрал зөвхөн тэр сэтгэл гэдэг зүйлээр тодорхойлогдож байсан байх?
-Тийм л дээ. Зөвхөн сэтгэл л байлаа. Хөндлөнгийн хүний нүдээр бол ёстой тэнэг юм гэмээр алдаанууд зөндөө. Жишээ нь, УИХ-ын нөхөн сонгуульд хоёронтоо нэр дэвших боломжийг буцаасан. Хичнээн олон төрийн бус байгууллагад явчихаад улс төрд ойртож явсангүй. Хүн үүнийг дэргэдээс алдаа гэж хардаг бололтой юм билээ. Миний хувьд гэтэл үүн шиг оноо байхгүй. Яагаад гэвэл би шүлэг найраг, уран бүтээлдээ үнэнч үлдсэн. Сэтгэлээ авч үлдсэн. Тэнд орж төмөр хатагтай эсвэл мяндсан хатагтайн царай гаргаад сууж болох байсан. Магадгүй хувь амьдралдаа хэрэгтэй, үр хүүхэддээ үлдээх пүүс компани ч юм уу, ядахдаа ганц хэвлэлийн газартай болж болох байсан. Эрх мэдэл гэдэг эд хөрөнгийн баталгаа болчихсон өнөө цагийн өнгөнд хүн бүрийн л хүсэх зүйл мөн биз. Харин би өөрийгөө тэгж худалдаагүйдээ өнөөдөр баярладаг. Эрх мэдэл, түүнийг дагасан эд хөрөнгө бас нөгөө талд нь сайхан сэтгэл.
-Үнэхээр үргэлж зөрчил дагуулдаг сэдэв хөндөгдлөө. Хүүхэлдэйн театрын дарга Ц.Хулан.Та явж явж хүүхдийн инээд, энерги цалгисан энэ газрыг сонгосон нь санамсаргүй сонголт биш байх гэж бодож байна. Албандаа хэр идээшиж байна? Найргийн ширээний араас даргын ширээний ард суух таалагдаж байх юм уу?
-Таалагдах, таалагдахгүй тухайд ярих ёсгүй л дээ. Энэ бол төрийн 341 алба. Энэ суудалд надтай адилхан боддог, надаас илүү сэтгэдэг өөр хүн гараад ирвэл би дуртайяа өгнө. Гэхдээ хүүхдийн ертөнц яг яруу найргийн ертөнц шиг гэнэн, итгэмтгий юм. Чухам тиймээс бохир, харамч гарт өгч болохгүй.
Энд бид хүүхдийн сэтгэлийг бүтээж, Монголын ирээдүйг хүмүүжүүлж байна. Эгэл нэгэн айлын хүүхэд энд ирээд сэтгэл нь тайвшрах, орон гэртээ олж чаддаггүй сэтгэлийн ая тухыг эндээс олох нь миний хувьд амин чухал үүрэг юм. Тэрнээс үүнийг дагаж ирж байгаа нэг бяцхан шагналууд чухал биш. Үнэндээ энэ шагнал гээчийг нь би насаараа л авч байна, уран бүтээлчийн хувьд.
-Олон жил эзэнгүй юм шиг байсан энэ газрыг та дахин “төрүүлж”, хүүхдийн цангинасан инээдээр умбуулж чадсаныг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Гэхдээ бас багагүй хэл ам удсан. Магадгүй Ц.Хулан гэж хүн авсанд гол зангилаа нь байгаа ч юм шиг сэтгэгдэл төрж байсныг нуух юун. Та гэхдээ тайлбар болгож төдийлөн үг унагаагүй. Одоо бол энэ талаар хэлэх цаг нь болсон байх?
-Найрагч найрагчдаа хайртай байдаг юм. Бид нарын дунд бүхэл бүтэн үеийн, бүхэл бүтэн түүхийн орон зай хөндөлдөж байна. Бавуугийн Лхагвасүрэн гэдэг хүн энэ театрыг ийм тийм болгочихлоо гэж сонинд нэг их олон удаа ярилцлага өгч байгаагүй. Шүүхэд дуудагдаад, надаас юм нэхэгдэх юм уу, эсвэл намайг жаахан “ гөвөөд” байхаар нь л адарч, майлсан тал бий.
Б.Лхагвасүрэн гуайг би эцэг хүнийх нь хувьд хайрладаг. Наймын найман хүүхдийг өсгөнө гэдэг амар ажил биш. Ялангуяа хүүхэд хөлд орох гэж их уддаг. Энэнээсээ болсон байх. Эцэг хүний зовлонг би хүүдээ эх нь ч, эцэг нь ч болж байсны хувьд мэдэрнээ. Гэхдээ энэ бүхэн юу юм бэ? Ертөнцийн л явдал ш дээ. Хамгийн гол нь Бавуугийн Лхагвасүрэн гэдэг агуу авьяасыг хайрлах хэрэгтэй. Энэ их найрагчийг хайрлах хэрэгтэй. Монголчууд хайрлаж чадаагүй учраас энэ хүн аж амьдралын олон юманд түүртэж байгааг, Бавуугийн Лхагвасүрэн шиг олон хүн хийсэндээ оносон шагналгүй даруухан амьдарч байгааг бид харж байна. Би таны асуултанд ийм л хариулт өгмөөр байна даа.
-Ёстой эр хүн шиг хариулт өгч байна, та?
-Өчигдөрхөн хүү бид хоёр Lady Gaga-г Опрагийн шоунд оролцоход нь харчихаад “Хөөх энэ ямар гоё үстэй юм бэ? Lady Gада-д минийхтэй адил чанарууд бага зэрэг байна шүү” гэсэн юм. Тэгсэн чинь хүү, “Тийш Дээ. Тэр чинь жаахан сгаzу. Та ч бол яахав дээ, мөн чанар чинь тийм хэрнээ аль болохоор даруухан байх гээд хичээгээд байдаг. Lady Gaga бол яг байгаагаараа байдаг байхгүй юу. Хуучин эрэгтэй хүн байгаад эмэгтэй болсон гэсэн. Үнэн юм болов уу” гэж байна. Тэгэхээр нь би “Миний дотор лав нэг эр хүн нуугдаж байдаг юм. Өмнөх төрөл маань эр хүн байсан байх. Би үе үе буцалдаг, галт уул шиг дурладаг. Би хүн эргүүлэхээс буцдаггүй” гэж ярьж хөхөрч байлаа.
-Эрчүүдийг бас эргүүлнээ?
-Гэхдээ тэр нь ховор л доо, хөөрхий. Яагаад гэвэл ихэнх нь миний араас эргүүлчихсэн юм чинь /инээв/. Тэдэн дундаас сонгосон ганцыгаа, ханийгаа би аймаар эргүүлдэг ш дээ. Өдөр болгон. Суугаад өчнөөн жил өнгөрсөн ч ханийгаа эргүүлсэн хэвээр, мессэж бичсэн хэвээр л байна.
-Д.Цоодол найрагчийн эрх шар охин эрт ээж болсон ч гэсэн хэзээ хойно гэр бүлтэй болсон. Хөөрхөн Удвалтай болсон. Эзэгтэйн үүрэг хүлээж, гэр бүлийн амьдралд “баригдах” бас амаргүй байсан болов уу гэж бодогдоод байна?
-Ханьтайгаа дөнгөж нэг гэрт орчихоод анхны цагаан сараа хийхдээ залуу улс юм чинь гээд гурван үе боовоор тавгаа заслаа. Би тэр ажилдаа хэтэрхий хичээнгүйлж, нямбай хандаад нөгөө ширээгээ тойрч хоёр цаг явсны эцэст ширээгээ дэрлээд унтаж байсан юм. Энэ жил есөн үеэр заслаа. Дажгүй байнаа. Тэгэхээр дажгүй болж байгаа биз.
Үнэндээ би гэртээ хоол хийж иддэггүй байсан. Нуух юм байхгүй. Голдуу ресторан, кафед хооллоно. Манай байрны хажууд Долгорсүрэн гэж эгч байсан л даа. Бас ТҮЦ-ний Баянаа, Өөнөө гэж гэр бүлийн хоёр бий. Хүүхдээ дутаж байгаа юмаа ТҮЦ-нээсээ авихаарай гэчихээд сарын эцэст төлбөр тооцоогоо хийнэ. Тэгээд л хүү маань Жульетта нохойтойгоо орцны үүдэнд намайг хүлээдэг байлаа. Оройдоо хоол хийж идсэнээ нэг их санадаггүй юм. Хүүгээ зургадугаар анги хүртэл тэгж л амьдарсан даа. Одоо бол би өдөр болгон хоол хийж байна. Ёстой “новширч” өгч байна даа /инээв/.
-“Эргүүлээд” л үү?
-Тийн. Нөгөө л залуугаа эргүүлсээр явна. Өдөр диспечер аятай “Миний хань ямар хоол идсэн, танайх ямар хоолтой байна” гээд асууж өгнө. Гуляш гэвэл нь орой гуляш хийхгүй. Хоолыг нь зөрүүлэхийг боддог юм. Эхлээд намайг ингэж асуухад гайхдаг байсан байлгүй. Өдөр болгон яриад ямар хоол идэв гэж шалгаагаад байдаг ямар сонин хүүхэн бэ гэж гайхаж байсан байлгүй. Миний хувьд ходоодыг нь бодож байгаа хэрэг л дээ. Эр хүн чинь тэрийг тохируулж чаддаггүй, тасалгааны ургамал шиг байдаг юм шүү дээ. Ямар л хөрс бордоо өгнөв, тэр хэрээр ургаж амьдардаг.
-Та ч тэгвэл гайхалтай чамбай эзэгтэй юм гээч. Гуйлгачин хүн харанхуй шөнө өвсөн дундаас зүү олж авсан лугаа адил ханиа олсондоо талархаж, нандигнаж явдаг гэж нэгэнтээ амнаас тань унаж байсныг санаж байна. Тань шиг омог бардам, бүсгүй хүний хувьд гайхуулах юм ихтэй эмэгтэй хайр, ханийн өмнө гуйлгачин шиг байсан гэж бодохоор... Хэнд ч атаархах сэтгэл төрмөөр. Тэр эрхмийн юу нь тэгтлээ Ц.Хулан хатагтайг догдлуулсаар ирсэн юм бол?
-Энэ Ишикава Такубокугийн шүлэг. Гуйлгачин хүн шалбааг дотроос ширхэг цагаан сувд олоод баярласан шиг би чамайг олоод баярласан юм гэж.
Хүнд өөрийгөө ганцаардлаар чимэх нас гэж байдаг. Залуу Вертерийн шаналан гэгчээр. Яваад л байна, түүгээрээ гоёно, гангарна. Хааяа гуниглана. Имиж хийнэ. Тэр чинь бас гоё л доо. Ингээд нэг өдөр уйддаг. Эр, эм ялгаагүй бүгдэд л ийм байдаг байх. Эрчүүд чинь өөрийгөө нээж чаддаггүй л болохоос эм амьтад шүү дээ. Яруу найраг бол эр хүний эм сэтгэлийг, эм хүний эр сэтгэлийг нээх гэж бий олсон юм. Миний эм чанар бус эр чанар их давамгайлаад байх үед буюу эмэгтэй байхсан гэж хүсэж байсан тэр үед миний хань надтай учирсан юм. Тэр цагаас хойш эмэгтэй хүний амьдралаар амьдрах бас сайхан байна. Гэр орноо сайхан байлгах, гоёж гоодох, үр хүүхдээ усанд оруулах хүртэл хөөрхөн гээч. Энэ бүхэн сайхан л даа. Эд бүгдийг би яагаад дэлгээд байгаа юм бэ гэвэл энэ бол эмэгтэй хүн болгонд байдаг, тохиолддог амьдралын мөчлөг юм. Энэ бол нууц биш. Хулан үүнийг дэлгэснээрээ нууцаа алдчихлаа гэж би үзэхгүй байна. Үүний цаана гуниг бас байдаг юм. Уран бүтээлч хүн, эмэгтэй хүн эр хүнээс өөрийгөө авч үлдэх гуниг байдаг. Үүнийг би харин дэлгэрэнгүй хэлэхгүй ээ.
Ханийн минь сэтгэл татсан чанар гэвэл даруухан, төвшин, олон үггүй найдвартай.
-Бүсгүй хүн бүрийн эрчүүдээс хайж явдаг чанар байна. Ялангуяа найдвартай нь...?
-Өнөө цагт ховордчихсон “бараа” ш дээ. Гэхдээ би төгс эр хүнтэй суугаагүй ээ. Ихэнх бүсгүйчүүд төгс эр хүнийгхайцгаадаг. Би ч залуудаа тэгж алдаж явсан биз. Гэхдээ төгс төгөлдөр эр хүн хэзээд байдаггүй Үүнийг хүмүүжүүлж, бий болгож авдаг. Бий болгосон хойноо л алдахгүй байхыг хичээх ёстой. Манай Б.Баярцэцэгийн дуу байдаг даа, “Хайрьг олохоос илүү хадгалж явах хэцүү” гэж үгтэй. Үнэн шүү.
-Танай том хүү Дөрвөн-Уул үнэхээр уул шиг эр болсон байна лээ. Хүүгийнхээ аавыг тэнгэрт халихад танд мэдээж хэцүү байсан байж таарна. Энэ цаг мөчид Ш.Уянга найрагчтай холбоотой сайхан дурсамж хуваалцвал болох уу?
-Би хань ч гэж хэлдэг юм. Заримдаа хань биш ч юм болов уу гэж боддог юм. Яагаад гэхээр бид хоёр нэг гэрт их удаан амьдраагүй ш дээ. Өөрийн гэрээ үүсгэж, хос бөгж зүүгээд хуримын ордонд очоогүй. Ураг саднаа ч золголдуулаагүй учраас тэгж боддог хэрэг. Гэхдээ хувь заяа, бурхан тэнгэр бид хоёрыг амин хэлхээгээр холбож, намайг залуу цагт хөтлөх, хөгшрөх цагт таяг болох ганц хүүгээр шагнасан учраас Ш.Уянгыг надад их өртэй хүн байжээ гэж боддог юм.
Саяхан Ш.Уянгын маань эгчийнх нь хүүхэд хуримаа хийхэд намайг бэргэн эгчээр дуудлаа. Бид хоёр хувь заяагаа холбоод хорь шахам жил өнгөрсний дараах үйл явдал. Хүүгээ дагуулж очлоо, хуриманд оролцлоо. Бэргэнтлээ. Тэгээд үг хэлэхдээ “Энэ хорвоо дээр юу ч ул өргүй алга болдоггүй юм. Тэнгист гээсэн цахлайн өд алга болдоггүй, газарт унасан навч үгүй болдоггүй. Түүнтэй адил хүнээс хүн үлдэнэ гэдэг агуу зүйл. Надад хүн үлдээгээд одсон миний хань байсан учраас би бэргэнтмээр байна. Бэргэний ёсоор оролцох ёстой гэж бодож байна. Хүүхдүүд маань бие биенээ мэдэх ёстой” гэж хэлсэн. Хүний амьдралд сайн муу, сайхан муухай, өгөө аваа, атаа хорсол, аз жаргал ээлжилдэг. Гэхдээ хүнд хүний жудаг гэж байх ёстой. Би чухам энэ тухай хуриман дээр ярьсан. Тэнд байсан бүх хүн уйлж харагдана лээ. Энэ л миний амьдралын үнэн юм. Тийм учраас хүүгээ зөв хүмүүжүүлчих юмсан, байдаг буруу чанаруудыг нь байхгүй болгоод, сайн чанаруудыг нь хөгжүүлэх юмсан гээд Батаа бид хоёр зэрэгцээд л зүтгэж явна.
-Дөрвөн-Уул ааваараа овоглоно биз. Нэр нь их өвөрмөц?
-Манай найрагчид өвөөгийнх нь өгсөн Дөрвөн-Уул их утга учиртай нэр, чухал юм нь овог нь байсан, Уянгын Дөрвөн-Уул гэж бүтнээрээ дуудагдаж байж утга төгөлдөр болно гэж ярьцгаадаг юм. Хүү маань 16 хүрээд паспортоо солихдоо Батбаатарын Дөрвөн-Уул гэж болох байсан л даа. Миний хань чинь хүүдээ ганц хүү шигээ хайртай. Миний хүү ч гэсэн аавын хайр халамж үзээгүй юм чинь аавдаа хайртай. Тэгсэн хэрнээ Уянгын гэдэг овгоороо үлдсэн.
-Залуу насыг алдаа нь хүртэл чимдэг гэдэг. Залуу насны гэгэлгэн, сэтгэлээс өөрийг тоохгүй хайрлам тэр өдрүүд эгээ л кино тууж шиг дурсамж хөврүүлдэг байх даа.
- Нэг сонинд “Хулан байгаа бүхнээ өөрөө бүтээсэн хүн” гэж бичсэн байна лээ. Магадгүй тийм ч байх. Их дөхсөн тодорхойлолт болов уу гэж бодлоо. Намайг яагаад ч юм мундаг найрагчийн эрх танхи охин гэж цоллох нь элбэгл дээ. Үнэндээ хараахан тийм биш байсан. Дөнгөж дунд сургуулийн ширээний араас босоод хүүхэдтэй болсон. Хорь хүрээгүй ээж болчихоод түүнийгээ өсгөх гэж зүдэрч л явлаа. Сургуульдаа явна, хүүхдээ өсгөнө. Ерэн онд хүүхэд өсгөнө гэдэг тийм амар асуудал биш байсан шүү. Ганцаарааг хэлэхүү. Хажуугаар ньтээртэй ажил ши гзалуу насны өдрүүд. Уруулаа тодхон будаад, таар шуудай углаад явж байсан ч гоё гэж хүн болгон хүлээн зөвшөөрдөг нас байсан хэдий ч яг тэр үед өөрөөрөө үлдэх хамгийн хэцүү байсан. Баян бөгөөд тэнэг эрчүүдээс өөрийгөө хамгаалах, ухаантай хэрнээ дожной эрчүүдээс өөрийгөө авч үлдэх. Энэ бүхэн эмэгтэй хүний хувьд хөдөлмөр байдаг юм.
Яруу найраг хэрвээ байгаагүй бол эмэгтэй хүн эвдрэхдээ амархан шүү дээ. Ер нь сэтгэлээ л эвдэхгүй байх чухал юм даа. Сэтгэл дагаад бие эвдэрдэг. Энэ бүхний эцэст ирээдүй эвдэрдэг. Энэ ирээдүйг бүтээхийн тулд, хожмоо үр шимийг нь хүртэхийн тулд тодорхой хэмжээгээр золио байх хэрэгтэй байсан юм байна. Энийг хаа очиж би дааж гарч дээ гэж өөрийгөө үнэлдэг юм. Би одоо хааяа сайхан ааштай үедээ ханьдаа Чам руу очих замдаа бүдэрсэн чулуу болгондоо би хайртай” гэж хэлдэг юм.
-Гэр бүлийн амьдрал дээр нь даргын “сэнтий” найрагч хатагтайн шүлэг найрагт хэрхэн нөлөөлж байгаа бол? Сайн уран бүтээл гэдэг нэгэн хэвийн амьдралтай хүнээс төрөх нь ховор. Ямар нэг зөрчил, сэтгэлийн их баяр баясгалан, шинэ хайр дурлал эсвэл гуниг зовлон дундаас төрдөг гэдэг шүү дээ. Тэр утгаараа асуугаад байгаа хэрэг.
-Ангасан цөлд малгайн чинээ үүл гараад хур буух шиг асуулт байна даа. Үнэхээр тийм. Гэхдээ үүнийг зохиомлоор эрж хаж, бий болгоно гэдэг хэцүү. Надад ханийн минь нөмөр нөөлөг, цаг жаахан түвширч байгаагийн билэг тэмдэг болсон МАН-ынхны өөрчлөлт шинэчлэлт рүү явж байгаа байдал, АН-ыхны тогтуухан, эвлрэнгүй дүр төрх уран бүтээлчийн хувьд сэтгэлийн болоод хувийн ая тухын бэлэглэж байна. Энэ ая тух чинь зүгээр хийсээд ирдэггүй юм аа. Энэ ая тух Хуланд ямар хамаатай юм гэж чи асууж болох л доо. Монгол улсын иргэн, халамжийн мөнгөө авдаг бусадтай л адил Хуланд Монгол улсын сэхээтэн шүү юм, бичгийн хүн, төрийн ажилтанд хамаарахын дээдээр хамаарна. Тиймдээ ч өнөө арслан мэт хаанд үнэг мэт зусар түшмэл олдох үед “Цэцгийн толгой тасддаггүй үртэй байхыг хүснэ, цэцдийн толгой авдаггүй төртэй байх”-ыг би хүссэн. Цаг бүр самуурчихсан үед “Зүгээр л нэг амьдрахсан” гэж бичсэн жишээний.
Бүх уран бүтээлч амар амгаланг тунхаглачихаад, хэрэв тэр нь ихэдвэл “залхуурдаг” гэмтэй. Энэ хоёр мөр ч афоризм болчихсон л доо. Ээ мэдэхгүй, тэрийг би мэдэхгүй. Өнөөдөр найрагчийнхаа хувьд жаахан тогтнож, амгай жолоогоо татаж байна. Би дөрвөн өөр ном гаргасан л даа. “Гүнж аялгуу” бол анхны хайрын, сэтгэгдлийн, нийгмийн гээд янз бүрийн шүлэгтэй. Дараагийнх нь гуниг тайтгаралынх. Балайртлаа дурласан үеийн шүлгүүд. Тэгэхдээ овоо их монголжуу. Гурав дахь ном маань “Торгоны маань хээ”. Амьдралаас жаахан уйдасхийгээд байсан үеийнх. Хүн ер нь хайртай хайртай гээд ээж, аавдаа хайртай байдаггүй юм ш дээ. Энэ бол хатуу болоод үнэн үг. Би зүгээр л эмэгтэй хүн байсан бол зүгээр л ээж, аавыгаа асраад хойт насандаа буян хийх амьдралаа олчихно. Даан ч би тийм хүн биш.
-Ханьдаа илүү хайртай байдаг гэж хэлэх гээд байна уу?
-Үгүй ээ. Ханиараа дамжуулаад өөрийгөө өмгөөлөх түшиг тулгуур олчихвол би бусдын төлөө юм хийх гээд байгаа юм. Би өнөөдөр орой очдог газартай баймаар байна. Би хэрвээ гичий чоно юм бол сайхан эр чонын өвөрт тухалж хоноод, маргаашийнхаа анд гармаар байна. Би том анд гармаар байна. Энэ том ан бол нийгмийн бузар, булай ёс суртахууны гажуудал. Энэ л миний барьж авах ёстой зүйл. Яагаад гэвэл надаас өөр хүн үүнийг намнаж чадахгүй. Эмч нар өвчин анагаадаг. Яруу найрагчид харин сэтгэлийг, ирээдүйг анагаана. Тийм учраас ирээдүйн төлөө захиа, сургаалиа үлдээх ёстой. Эхнэр байх жаргалыг үзүүлсэн Батбаатарыг жаргалтай байлгахын төлөө хэт хоббитоод өөрийгөө мартаж байгаадаа би бухимддаг. Удвалыгаа мэдлэг, мэргэжилтэй байгаасай, цаг цөвүүн, 2028 оноос дэлхий өөрчлөгдөнө гэхэд охин маань биөийн болоод сэтгэлийн тэнхээтэй байгаасай гэж бодохдоо маань цээжпүүлэх хэрэгтэй байна. Монголоос дэлхий дахин гэгээрэх ёстой юм бол эндээс гэгээрэх арга зам хайж байна.
-Ингэхэд таны шүлгэнд нууц амрагийн сэдэв багагүй бий. Тэр мөртүүдийг уншчихаад хэлэх гээд илэрхийлж чаддаггүй тэр мэдрэмжийг яаж ингэж илэрхийлж чаддаг байнаа гэх бодол өөрийн эрхгүй төрж, уран бүтээлчийн тань хувьд цэцэг бариад гүймээр санагддаг ш дээ. Одоо тийм шүлгүүд төрөхгүй гэхээр бас гунигтай ч юм шиг. Нууц амраггүй болсон юм чинь тийм шүлгүүд төрөхгүй байлгүй?
-Нууц амраг гэж ямар хүнийг хэлээд байгаа юм. Нууцаар уулздагийг уу, эсвэл сэтгэлд нууцлагдаж, гунигтай үедээ хааяа бодохоор тайтгарал авдгийг уу. Тэгвэл тийм эр хүн эмэгтэй хүн болгонд байдаг.
-Ц.Хулан найрагчид ч байдаг гэсэн үг гэж ойлголоо. Та итгэлтэй байна уу? Таны хань уншина..
-Яадгийн, уншвал уншиг л дээ. Бүсгүй хүн аль суманд оногдохоо мэдэхгүй явж байгаа талын шаргачин гөрөөс байхгүй юу. Нэг нь намначихсан, алаад идчихсэн гэж бодож байгаа бол миний хувьд үгүй л дээ. Би яваад л байна ш дээ.
-Ёстой л Ц.Хулангаас ийм үг унах байх даа?
-Энэ хачирхах юм биш шүү дээ. Яагаад эмэгтэй хүн ханийнхаа үүргийг гүйцэтгэчихээд дээр нь эмэгтэй хүн гэдгээ орхигдуулах ёстой юм. Хүн намайг хайрлаад, халамжлаад л байвал би ёстой нөгөө цагаан сарын ууц шиг л хэвтээд л байна. Идүүлээд л хэвтээд байна /инээв/. Хэрвээ надад анхаарал тавихгүй, сэтгэлээ зарахгүй бол хульжаад явчихна. Яадгийм.
-Өөр хүнсэн бол та шууд л гэр бүлээсээ салах хэрэгт унахаар юм ярилаа. Ийм араншинг ойлгож, зөөллөж амьдарна гэдэг эр хүнээс чамгүй тэвчээр, ухаан шаардана биз. Түүнд та олон инээд, олон салхи шуурга мэт өдрүүдийг бэлэглэж бас олон найргийн мөр олж авсан байх, тийм үү?
-Миний хань ойлгохгүй юм бол би шууд “хүчээр” ойлгуулдаг /инээв/. Хань минь ээ, гэж байгаад бүгдийг нь задлаад, би эмэгтэй хүн учраас ингэж байна, чи минь ийм байвал болохгүй гэх мэтээр халамж анхаарал нэхдэг.
-Таниас нялхамсуу, эрхэмсэг танхил хэрнээ их омоглон, шаралхуу араншин байнга үнэртдэг. Энэ хаанаас эхтэй эд вэ? Ээж аав тань дэндүү гэмээр зөөлөн билүүнүүд шүү дээ.
-Биш ээ, биш биш. Манай аав ээж хоёр чинь олны дунд өөрсдийгөө зөөлөн харагдуулж байгаа болохоос яс юман дээрээ “хатуу самар”- ууд. Бид гурвыг чинь “Та гурав гурвуулаа охин, царай муутай. Ажилсаг байх хэрэгтэй, ухаантай байх хэрэгтэй” гээд л ярина шүү дээ. Багаасаа сонсож өссөн юм гэвэл эмэгтэй хүн гэдэг дорд юм. Эр хүн болж төрөх минь яав даа гэж бодогдож байсан үе хүртэл бий. Миний аав ээжхоёрын алдаа дутагдал энэ байж болох юм. Аав ээж хоёр биднийг амттанаар бялхуулж, гоёж гоодож өсгөөгүй. Яахав, тэдний хүүхдээ хүмүүжүүлэх монгол ухаан байх л даа.
-Алдаагүй амьдрал, дутагдалгүй хүн гэж байдаггүй. Эргээд бодоход та ямар дутагдалтай байгаав дээ. Бас хамгийн том алдаа тань юу байсан бол?
-Эрүүл мэндээ алдсан явдал.
-Таны хэтэрхий омоглон, дур зоргоороо зан өөрийн хүрээллээ бий болгоход хэр их саад болж байна?
-Д.Урианхайн шүлгэнд гардагчлан хорхой мууд ч хэвтэх хонхор заяасан энэ эх орон минь юм. Тэгэхээр өчүүхэн хорхой би заяасан хонхортоо хорхой нь болоод хэвтье. Нөгөөтэйгүүр хорхойд ч гэсэн бодох бодол байна. Тэр нь зөвхөн Монголыг аврах биш, энэ дэлхийг аврах. Дөрвөн далай, таван тивийг авармаар байна. Энэ олон хувьсгалын түүдгийн гэрэл гэгээ ертөнцийг аврахгүй. Хүний сэтгэлийн гэрэл гэгээ л аварна. Бурханы хамгийн анхны цагаан толгойг яруу найраг заадаг учраас бид тэнд ойрхон байдаг юм. Ламрим гэж “Бодь мөрийн зэрэг -т байдаг /ширээн дээрх номоо заав. сурв/. Үүнийг Баабар надад өгсөн юм.
Гэхдээ би Баабараас өмнө мэднэ л дээ. Нээрээ Баабар гэснээс тэр ухаантай хүн шүү. Тэгсэн хэрнээ “Нэпко” гэж жаахан хүйтэн нэртэй, хүйтэн публикаци хийдэг газартай. Яагаад гэхээр эднийх Монгол юм руугаа ханддагүй. Муу орчуулга олон таардаг. Саяхан Д.Сүхбаатарыг шүүмжилчихээд буцаад өөрөө баахан шүүмжлүүлээд авна лээ. Зарим үед төр улсад нуух ёстой нууц гэж байдаг. Д.Сүхбаатар адгийн гуйлгачин, дээрэмчин, луйварчин, ядуу байсан ч гэсэн төрийн идеал, төрийн орь хүслэн, омтгойрох ёстой хүн байх ёстой Д.Сүхбаатараараа байг л дээ. Энийг ямар ч Баабар зөрчих ёсгүй. Үүн дээр Баабар ёс зүйн хэм хэмжээ алдсан. Идеалгүй нийгэмд идеалыг тарааж устгана гэдэг бол хамгийн аймшигтай гэмт хэрэг. Тэртэй тэргүй зарим нь Далай ламдаа шүтэхгүй, Есүст хуваагдчихсан, зарим нь Чингистээ итгэхгүй өөр бусад Наполеонд итгэж байгаа энэ үед монголчуудад итгэх ганц нэг юм байг л дээ.
-Бүсгүйчүүдийн эрдэнийн чулуу шиг үнэт талыг яруу найрагчид нээдэг. Тэр үнэтэй сайхнаар юм хийж чадалгүй эвдсэн талыг нь хошин шогчид нээдэг гэж нэгэнтээ уншиж байснаа санаж байна. Тэгэхээр та эрчүүдийн эрдэнэ мэт үнэт чанарыг олж нээдэг билэг авьяастан байж таарах нь. Эрчүүдээс танд ирдэг хамгийн том гялбаа юу вэ?
-Энэ амьдралыг үзэж туулж, таних тусмаа хүн адгуусанд хайртай болдог бол би бүсгүй хүнд хайртай болж байна. Уржигдар Архангайн Энхбаатар гэж залуугийн ээж Жаргал гэж эмэгтэй манайд ирж хоёр хоноод явлаа. Тэр эмэгтэй хүүгээ миний шавь болгохоор ирсэн ижий юм л даа. Цагаан сарын өмнө ирэхдээ хоёр гартаа арав, арван кг юм барьчихсан, миний хүү Энхбаатар гэж хүү байгаамаа, шүлэг бичдэг. Танд л үзүүлэх ёстой гэнэ, аваад ирлээ гэлээ. Шүлгийг нь авч уншлаа. Байдаг л залуу хүний шаналан. Гэхдээ үүний цаана нэг яруу найраг байгаа юм. Энэ бол ижийн сэтгэл. Тэр ижийн сэтгэл тэртээ холоос биедээ ахадсан ачаа тээчихсэн тэр эмэгтэйг над дээр авчирсан. Тухайн үед би хүүд жаахан зөвлөөд гаргасан. Чи амьдралдаа том найрагч байх албагүй. Ерөөс найрагч болох ч албагүй. Чи ижийгээ л хайрла гэж хэлсэн. Тэгтэл сэтгэлээс нэг л гардаггүй ээ. Битүүний өдөр тавгаа засаж байхдаа өөрийн эрхгүй бодогдож уярч байлаа. Цагаан сар өдийд өнгөрөөд удаж байна ш дээ. Уржигдар Жаргал эгч рүү ярьсан, хотод ээжийгээ эмнэлэгт үзүүлээд явж байна гэнэ. Манайд хүрээд ир гэлээ. Гэрт ирээд нэг хонох байсан хүн хоёр хоноод, хоёулаа сайн муу, сайхан муухай зовлон жаргалаа ярилцлаа. Эх хүний сэтгэлийг гүйцэх эрдэнийн чулуу энэ хорвоо дээр байдаг юм уу.
М.Уранчимэг
