МАН-ын намын байгуулалт, хамтын ажиллагаа хариуцсан нарийн бичгийн дарга Х.Булгантуяаг “Ярилцах танхим”-даа урьж, ярилцлаа.
-МАН-ын Удирдах зөвлөл хуралдаж, Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн Өршөөлийн тухай хуульд тавьсан хоригийг дэмжих үүргийг УИХ дахь МАН-ын бүлэгт өгчихлөө. Гэхдээ санал хураалтын явцад асуудал хэрхэн шийдэгдэхийг хэлэхэд хэцүү. Тэр дундаа танай намын хэд, хэдэн гишүүн авлига, хээл хахуулийн хэргээр ял эдэлж байгаа гэдгийг бүгд биш юм гэхэд ганц, хоёр гишүүн бодолцож үзэж мэдэх юм?
-Манай намын Удирдах зөвлөл анхнаасаа авлига, хээл хахуулийн хэргээр ял эдэлж байгаа хүмүүст өршөөл үзүүлэхийн эсрэг байсан. Энэ байр сууриа өнгөрсөн долоо хоногт баталгаажуулж, албан ёсны шийдвэр гаргасан. Анх удаа ял эдэлж байгаа болон насанд хүрээгүй хүүхэдтэй эмэгтэйчүүд гэх мэт нийгмийн зүгээс хүлээн зөвшөөрөхүйц шалтгаан нөхцөлтэй ялтнуудад өршөөл үзүүлэхийг МАН дэмжинэ.
Гэхдээ гуя дагуулж, хүзүү гэдэг шиг үүнтэй зэрэгцүүлээд авлига, хээл хахуулийн хэрэгтнүүдийг өршөөхөөр оруулж ирсэн. Хууль зүйн сайд нь өөрөө энэ хуулийн төсөл анх Засгийн газраас өргөн барьсан хуулийн төслөөс тэс өөр болжээ гэж яриад сууж байна. Хэн хуулийг засав, хэнийг өршөөх гэж энэ хуулийг АН зүтгүүлж байна, хэний эрх ашгийн төлөө АН-ын хэсэг хүмүүс зүтгүүлээд байна вэ. Ардчилсан нам 2012 оны УИХ-ын сонгуульд “Авлига, хээл хахуультай тэмцэнэ” гэдэг уриатай оролцсон. Тэгвэл өнөөдөр авлигачдыг өршөөснөөрөө авлигатай тэмцэх биш дэмжиж чаддагаа харуулж байна. Манай намын гишүүн, нэр бүхий хүмүүсийн тухайд шүүхээр хэрэг нь шийдэгдсэн. Харин гэм буруутай нь нотлогдсон бол аль нэг нам, эвсэл нь өмөөрч, хамгаалах эрх хэнд ч байхгүй. Ер нь дэлхийн улс орнууд Өршөөлийн хуулийг баталж, хэрэгжүүлэхдээ тодорхой нөхцлийг харгалзаж үздэг юм байна лээ.
-Тодруулахгүй юу?
-Эдийн засгийн хурдацтай хөгжлийн үед ажиллах хүчнийхээ нөөцийг нэмэх зорилгоор Өршөөлийн хуулийг баталдаг тохиолдол бий. Манай хувьд өнөөдөр эдийн засаг үндсэндээ хямарсан. Ял эдэлж байсан иргэн битгий хэл их сургууль төгссөн оюутанд ажил олдохгүй байна. Энэ нөхцөлд төр тэднийг суллахтай зэрэгцээд хэрхэн нийгэмшүүлэх вэ гэдгээ ул суурьтай төлөвлөх ёстой. Харамсалтай нь, тийм зүйл харагдсангүй.
-Эдийн засгийн ил, тод байдлын хууль ч бас их эргэлзээтэй байгаа?
-Уг нь УИХ дахь МАН-ын бүлгийн гишүүд ажлын хэсэгт орохдоо “Өөр өөрсдийнхөө боломжид тулгуурлаж 20-30 хүнийг цалинжуулаад явдаг жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдээ дэмжинэ” гэдэг үндсэн зорилго тавьж ажилласан. Гэвч өнөөдөр эсрэгээрээ батлагдлаа. Үндсэндээ цагаан захтнууд буюу албан тушаалтнуудыг хариуцлагаас чөлөөлөх, тэдний хөрөнгөтэй холбоотой булхайтай асуудлыг цэгцлэхэд зорилго нь чиглэсэн хууль болсон.
-Тэгвэл улс төрд үүссэн хямралд АН төдийгүй МАН ч хариуцлага хүлээх ёстой гэдэгт та ямар тайлбар өгөх вэ. Тэр дундаа намын тань гишүүд засагт хамтарсан болж, эцэстээ ичгэвтэртэйгээр хөөгдлөө гэцгээж буйд?
-Шийдлийн Засгийн газарт хамтрах шийдвэр гаргахаасаа өмнө намын удирдлагын зүгээс ийм шүүмжлэл гарна гэдгийг ярилцаж байсан. “Засгаас гар” гээд гаргах эрсдэлийг ч тооцсон. Мөн “Хамтарч ажиллах боломжгүй юм байна. Гарлаа” гээд хаяад гарч ч болох байсан. Гэвч хамтарч Монгол Улсын засгийг барина гэчихээд айл гэр болж тоглож байгаа хүүхэд шиг аашилж болохгүй. Тэр дундаа Монгол Улсын гадаад нэр хүнд, эдийн засгийн чадавх ямар байгаа билээ. Ийм үед хамтраад Оюутолгой, Тавантолгой, төмөр зам гэх мэт гол төслөө урагшлуулах хэрэгтэй гэдэг шийдвэрийг МАН-ын Бага хурал гаргасан. Бид хамтарсан гэрээгээ ч явцын дунд дүгнэж байсан. Явуулахыг зорьсон том төслүүд урагшаа явсангүй. Гэхдээ энэ нь МАН-ын бус цэвэр Ардчилсан намын фракц хоорондын зөрчлөөс болсон гэдгийг өнөөдөр хүн бүр мэдэж байгаа учраас илүү тайлбар хиймээргүй байна. Харин манай нам эрсдэл үүрсэн үү гэвэл үүрсэн. Гэхдээ намаа биш улсаа бодож шийдвэр гаргасан. Үүнийг юу гэж дүгнэх нь хувь хүмүүсийн хэрэг.
-Шүүмж гаднаас гэхээс илүүтэй дотроос тань гарч байгаа шүү дээ?
-Сонгууль дөхөж байна. Тодорч гарах, олонд танигдах, намдаа өөрийгөө таниулах зорилго манай намд гэлтгүй бусад намын гишүүд дунд гарч байгаа байх. Улстөрчдийн л гаргадаг зан.
-УИХ-д өрсөлдөх зорилготой гишүүдээсээ 100 сая төгрөг хураагаад эхэлчихсэн гэх?
-Иргэд сонгуультай уралдаж хальт үзэгдсэн болоод нэр дэвшдэг хүмүүст дургүй болсон байна. Нэр дэвших сонирхолтой гишүүд маань намаас дэмжээд эхний ээлжинд аймаг, дүүргийн намын хороо, гишүүдтэй танилцуулж, уулзуулж өгөөч гэдэг хүсэлт тавьж байна. Үүний тулд аймаг, бүсийн чуулга уулзалт хийхээс эхлээд олон ажилд хамтрах хэрэг гарч байгаа. Үүн дээр тулгуурлаад хамтарч ажиллах гэрээ байгуулж байгаа нь үнэн. Гэхдээ хэвлэлд гарсан шиг 100 сая төгрөг хураасан юм байхгүй. Тодорхой хэмжээнд хувь хүн өөрөө сонирхлоо илэрхийлсэн бол тэр хүрээнд нь хийх арга хэмжээнд санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх үүрэг хүлээх нь тодорхой. Гэхдээ энэ нь шууд нэр дэвших эрхтэй болсон гэсэн үг биш. Үүнийгээ ч тэд ойлгож гэрээнд гарын үсэг зурж байгаа.
-Өөрийн тань жилийн өмнө өгсөн ярилцлагыг уншихад “МАН УИХ-ын 2016 оны сонгуульд олонх болох нь тодорхой боллоо” гэсэн санаа цухалзаж байсан. Таны энэ итгэл үнэмшил улам баттай болсон уу?
-Юу гэж хэлснээ санаж байна. УИХ-ын 2012 оны сонгуульд манай нам 29 суудал авсан. Өвөрхангай аймгийн хоёр нэр дэвшигчийн саналыг булаалгаж, УИХ-ын гишүүн Д.Арвин урваагүй бол өнөөдөр 29-үүлээ байх байсан. Ардчилсан нам УИХ-д үнэмлэхүй олонхоор бус 31 суудалтай байх байлаа. Үндсэндээ АН тасарч ялалт байгуулж, МАН тасарч ялагдсан зүйл УИХ-ын 2012 оны сонгуульд байгаагүй. Яах вэ, 12 жил тасралтгүй засаг барьсан намын хувьд ард түмэн биднээс уйдсан байж мэднэ. Бидэнд ч алдсан зүйл байгаа. Гэсэн ч МАН 330 сумын талд нь ялалт байгуулсан. Өнөөдөр 130 гаруй суманд засаг барьж байна. Ирэх 2016 оны сонгуулиар энэ тоо ихэснэ үү гэхээс багасахгүй. УИХ дахь 26 суудлаа ч нэмнэ үү гэхээс бууруулахгүй гэж хэлсэн. Өнөөдөр итгэл үнэмшил маань хэвээрээ байгаа. Ардчилсан намыг УИХ-ын 2012 оны сонгуульд ялалт байгуулсны дараа ард түмэн ямар их хүлээлттэй байлаа. Гэтэл өнөөдөр нөхцөл байдлыг тэд ямар түвшинд хүргэж уруудуулав. Үндсэндээ иргэдийн итгэл эргэж байна.
-Харин өөрөө хэр өөрчлөгдөж байна. Намын ажлын дөр суугаагүй гэдэг дүгнэлт нэг үе өөрт тань хамаардаг байсан шүү дээ?
-Анх тийм шүүмж байсан. Ер нь нам, улс төрийнхэн байнга л шүүмжлэлд өртөг. Жишээ нь, хүмүүс УИХ-ын гишүүдийн зөвхөн болохгүй зүйлийг нь харж, ярьсаар тэдэнд наад зах нь, ажилсаг, тууштай, тэмцэгч гэх мэт давуу зан чанар байдгийг мартдаг. Улс төр шиг тэмцэл ихтэй салбарт удирдах албан тушаал хашина гэдэг түргэвчилсэн хугацааны менежментийн асар өндөр түвшний сургалтад сууж байгаа мэт сэтгэгдэл төрөх үе байдаг.
-“Дэлхийн нэр хүндтэй сургууль төгсчихөөд намд ажиллах ч гэж дээ” гэсэн олны эмзэглэлд өгөх эерэг тайлбар тань?
-Байлгүй яах вэ. Үнэхээр тийм харамсал илэрхийлэх хүмүүс байсан. Тэр дундаа “Ейлийн их сургууль төгсчихөөд яагаад МАН-ыг сонгосон юм бэ. Ардчилсан улс оронд ажиллаж байсан ардчилсан үзэлтэй биз дээ, чи” гэдэг асуулттай олон тулгарсан. Миний хувьд өөрчлөлт хийсэнгүй гэж хүмүүсийг шүүмжлээд суухаас илүү өөрөө дунд нь орж өөрчлөлт хийхийн төлөө ажиллах хэрэгтэй гэж боддог. Үүний тулд зоригтой, чадалтай, боловсролтой залуусыг улс төрд орохыг дэмждэг. Нэг хэсэгтээ Монголын хөгжилд улс төр хамгийн үүрэг рольтой байх нь тодорхой. Ийм үед гол гэсэн салбарт нь ажиллахгүйгээр гаднаас нь шүүмжлэх замаар өөрсдийнхээ хүссэн нийгмийг бүтээж чадахгүй байхгүй юу.
-Залуус тэгээд таны “ятгалга”-д автаж байна уу?
-УИХ-ын 2012 оны сонгуулийн дараа Ардчилсан нам руу залуус нэлээд шуурсан. Харин 2014 оноос хойш ерөнхийдөө манайхыг гэсэн залуу гишүүн олон боллоо. Тэр дундаа 30 гаруй насны залуусын хувьд санхүүгийн хямралаас үүдээд их бухимдаж байна. Тэр хэрээрээ нийгмийн хөгжилд анхаарал хандуулах нь ихэссэн. Бидний үеийнхэн дор бүрнээ байр, машины зээлтэйн дээр аав, ээж нь нас өндөр болчихсон, тэднийгээ харж хандах, үр хүүхдийнхээ сургууль цэцэрлэгийг шийдэх гээд бүх асуудлыг нуруун дээрээ үүрч байна. Хүн ачаа үүрэх хэрээр хариуцлагаа ухамсарладаг. Яг үүн шиг улс төрийг сонирхох хүч үзэх залуус олон болж байна.
-Улс төрд эмэгтэй хүн тодорч гарна гэдэг хэцүү. Тэр дундаа МАН-ын эмэгтэйчүүд гэхээр өдгөө 50 хүрч байгаа цөөн эмэгтэй нүдэнд буух нь бий. Ийм нөхцөлд залуу бүсгүйчүүд замын дундаас буцах нь олон гэдэг?
-МАН гэлтгүй Монгол даяар их том асуудал л даа. Манай намын хувьд харин ч зоримогоор 25 хувийн квотыг баталсан. Энэ бол эгч нарын маань амаргүй тэмцлийн үр дүн. Улс төрд эрчүүдтэй ана мана тэмцэлдээд гарч ирнэ гэдэг үнэхээр хэцүү. Өнөөдөр Сонгуулийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга дээр эмэгтэйчүүдийн квотыг 25, магадгүй 30 хувьд хүргэнэ гээд ярьж байна. Энэ тохиолдолд 76 гишүүний 19 нь эмэгтэйчүүд байна гэсэн үг. Листээр орлоо гэхэд найм, ёс нь тойрогт зайлшгүй өрсөлдөж таарна. Гэтэл Монгол даяар тойрогт өрсөлдөж, олон зуун сая төгрөг гаргах чадалтай эмэгтэй хэд вэ гээд судлаад үзэхэд 8-9 эмэгтэй л байна. Үнэхээр амаргүй байгаа биз. Намайг НАМЗХ-ны Удирдах зөвлөлд анх ороход таван эмэгтэй байсан. Сүүлдээ би ганцаараа үлдсэн. Явцын дунд хүнтэй суусан, нөхөр дэмжихгүй байна, санхүүгийн боломж алга гэх зэрэг шалтгаанаар бага хурлын бүрэлдэхүүнээс ч гарсан. Бусад улс орны тухайд эмэгтэйчүүдийг улс төрд оруулж ирэхийн тулд бодлогоор дэмждэг юм билээ. Эмэгтэй нэр дэвшигчийг сонгуульд гаргаж ирэх юм бол сонгогчдоос авсан саналынх нь хувиар намд нь санхүүгийн дэмжлэг үзүүлдэг байх жишээний. Манай хүн амын 51 хувь нь эмэгтэй. Ийм байхад эмэгтэйчүүдийг дэмжих нь хувь улстөрчийн гэхээс илүүтэй нийгмийн гол цөмийг харах.
-Таны хувьд бүх талын боломж бүрдсэн гэсэн үг үү?
-Бүх нөхцөл нь бүрдсэн хүн улс төрд орох ёстой гэвэл нөгөө шүүмжлээд байдаг олигархиудаар Монголын улс төр дүүрнэ гэсэн үг. Мэдээж биеэ засаад, гэрээ засаж яваа хүмүүс улс төрд зүтгэх нь зөв.
Саяхан би Завхан аймагт очоод Д.Оюунхорол гишүүнээр үнэхээр их бахархсан. Зам нь одоо л гайгүй болж байна. Өмнө нь эмэгтэй хүн аймгаа жилдээ тойрох нь битгий хэл эрэгтэй хүн ч олон явмааргүй замтай байсан. Тэгэхэд ийм хүнд нөхцөлд дөрвөн сонгуульд оролцож, гуравт нь ялалт байгуулсан байна шүү дээ. Дээр нь аймгаа жилд 3-4 удаа тойрдог гээд бодоорой. Тэгэхээр эмэгтэй хүний хувьд хүнд даваа байгаа биз дээ.
-Манлайлагч хүний шинж чанар байх л даа. Гэхдээ ерөнхий дүр зургаар нь харвал Монголд төдийгүй дэлхий нийт манлайлал, манлайлагчийн хомсдолд орсон тухай дүгнэлт их олон болж. Учир шалтгааныг нь та юу гэж тайлбарлах вэ?
-Үүнийг ардчиллын зовлон юм болов уу гэж хардаг. Америкийг хар л даа. Хиллари Клинтон нэр дэвшиж байна. Мөн Бүгд найрамдах намын нэр нэвшигчдээс Дональд Трамп их өндөр рейтингтэй байна. Нөгөө талд манайхан улс төрд өв залгамжлал байж болохгүй гэдэг. Тэгвэл Бушийн гэр бүлийг хар л даа. Хоёрын хоёр Ерөнхийлөгчийг төрүүлсэн энэ гэр бүлээс АНУ-ын гурав дахь Ерөнхийлөгч гарч ирэх магадлалтай болоод ирлээ. Жеб Бушийн рейтинг үүн рүү явахыг үгүйсгэх аргагүй. Ер нь ардчилсан улсад лидер төрөх их хэцүү. Тэр дундаа хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл хэнийг ч унагахад бэлэн, хүчтэй байгаа нөхцөлд богино хугацаанд гарч ирлээ гэхэд тогтож үлдэх амар биш. Намд бол тодорхой хэмжээний цензур, хяналт тавьдаг, удирдаж нэгтгэдэг удирдлага хэрэгтэй. Энэ олон амбицтай хүмүүсийг барьдаг, чиглүүлдэг хүн байхгүй бол эргээд нийгэмд сөргөөр нөлөөлнө. Мөн нэг хүн олоэн жил намын нүүр царай болох ямар их эрсдэлтэй байдгийг Н.Энхбаярын жишээнээс харлаа.
-АН, МАН-ын залуусын дунд “хунтайж” хийгээд ардын хүүхдүүд гэсэн хийсвэр тодорхойлолттой хоёр тал бий болчихлоо. НАМЗХ-ны өнгөрсөн удаагийн зөрчил үүний илрэл. Та аль талд нь гараа өргөсөн бэ?
-Бүх улс оронд ийм жишиг байдаг. Хятадын улс төр гэхэд хөдөөнөөс төрж гарсан лидерүүд болон удам дамжсан улстөрчдийн хүүхдүүд гэсэн бүлэглэлд хуваагддаг. АНУ ч адилхан. Ер нь төмөр замчны хүүхэд төмөр замчин болдогтой адил улстөрч хүний хүүхэд яагаад улс төрд орж болохгүй гэж. Ардчилсан улсад хүн болгонд энэ хаалга нээлттэй байх ёстой. Ард түмэн харин “Түүний хүүхэд” гэдгээр саналаа өгдөггүй байх. Жишээ нь, Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярын хүү Э.Батшугарыг нийгэм өнөөдөр дэмжиж байна уу гэвэл үгүй. Хүчээр Монголбанкны дэд ерөнхийлөгч болсон. Ардын намын хувьд “хунтайж” нар гэгдэж байгаа тэр залуусыг листэнд бичиж, УИХ-ын гишүүн болгоогүй. Өөрсдөө тойрогт нэр дэвшиж, өрсөлдөх замаар ялалт байгуулсан. Иймд тэднийг буруутгах аргагүй. Жишээ нь УИХ-ын гишүүн О.Содбилэг гэхэд Швейцарьт дунд сургуулиа дүүргэж, америкчуудын өөрсдөө ч тэнцэж чаддаггүй Жоржтауны их сургуулийг төгссөн. Бээжинд мастер хамгаалсан. Орос, англи, франц, герман, хятад хэлтэй. Ийм хүнийг чи хунтайж гээд эсэргүүцээд байж болохгүй биз дээ. Миний хувьд МАН-ын нарийн бичгийн даргын хувьд намынхаа Удирдах зөвлөлийн бодлогыг дагасан. Залуус мэдээж амбицтай. Тэдний амбицыг хүчээр дарж болохгүй гэдгийг өнгөрсөн хугацааны үйл явдал харуулсан.
-Энэ бол НАМЗХ-ны анхны зөрчил биш. Өмнө нь Ардчилсан социалист залуучуудын холбоо хоёр хуваагдаж байсан түүх бий. Харамсалтай нь тэр зөрчил өнөөдөр ч үргэлжилж байна. Иймд дараагийн 30-40 жилийн зөрчил сая эхэлсэн ч байж мэдэх юм. Үе тэнгийнхний тань хувьд шүү дээ?
-Хол байхад хор гүйнэ гэдэг шиг зүйл болсон байх. Ямар сайн найзууд байсныг нь мэдэхийн хувьд би өөрөө ч гайхсан. Гэхдээ одоо асуудал харьцангуй намжсан. Үнэндээ бид энэ зунжингаа орон нутагт ажилласан. Тэр хооронд хэвлэлээр их дэвэргэж бичих шиг болсон. Учрыг нь холбогдох хүмүүсээс асуухад “Үгүй ээ. Би хөдөө явж байна” гэдэг үг хэлж байсан. НАМЗХ-ны ерөнхийлөгч болсон Г.Тэмүүлэн гэхэд энэ зунжин орон нутагт ажилласан.
-МАН-ыг Засгийн газраас гаргах үндсэн шалтгаан нь халаа, сэлгээ гэдэг үндэслэлийг Ардчилсан намаас хийсэн. Та бүхний зүгээс энэ тал дээр бодитой тоо хэлж чадах уу?
-Зүгээр л шалтаг байсан. Хөдөлмөрийн сайд асан С.Чинзориг үүрэг гүйцэтгэгч гэж төрийн албаны хууль зөрчсөн асуудлыг хуульд нийцүүлж шийдвэрлэсний төлөө шүүмжлүүллээ. Гэтэл Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С.Эрдэнэ төрийн албаны шалгалт өгч жинхэнэ төрийн албан хаагч болсон хүмүүсийг шууд тушаал гаргаад халчихаж байна.
АН-ынхны дотоод зөрчил Сайханбилэгийн Засгийн газар тогтвортой ажиллаж чадахгүй байгаа гол шалтгаан гэдгийг мэднэ. Оюутолгой, Тавантолгойн асуудал юу болов. Ирэх 2016 оны төсвийг боловсруулах цаг тулсан байхад Сангийн яам 2015 оны төсөвт тодотгол хийх санал боловсруулж байна.
-Дээр нь мэдээж УИХ-ын сонгууль. МАН үндсэндээ ирэх 2016 оны УИХ-ын сонгуулийн бэлтгэл ажилдаа орчихсон уу?
-Сонгуулийн бэлтгэл ажлыг хангах гол ажлын хэсгийг Удирдах зөвлөлөөс байгуулсан. Удирдах ажилтны зөвлөгөөнийг хийсэн. Эхний ээлжинд гол анхаарч ажиллах зүйл маань мөрийн хөтөлбөр. 2016 онд аль ч нам нь ялсан бай сонгуулийн маргаашнаас юу хийх ёстой вэ гэдгийг сайн судалж төлөвлөсөн байх ёстой. Өнөөдөр Ардчилсан намыг хамгийн муухай харагдуулж байгаа зүйл нь хүний нөөц. Аймгийнхаа намыг удирдаж чадаагүй хүмүүсийг дэд сайдад томилох гэж байна. Томилогдсон дарга нар нь ямар түвшинд ажиллаж байна вэ. Тэгэхээр бид үүнийг зөвхөн Ардчилсан намын алдаа гэж харахгүй өөрсөд дээрээ ч бодолцож үзэх ёстой гэдэг дүгнэлт хийсэн. Уг нь Ардчилсан нам 10 жил хамтарсан Засгийн газарт ажилласан туршлагатай. Манайхаас сайд байхад тэднийхээс дэд сайд, Ардчилсан намаас сайд байхад манайхаас дэд сайд байх жишээний. Үндсэндээ боловсон хүчнийг нь бэлдэж өгсөн болж таарч байгаа биз. Хамгийн гол нь тэр хүмүүсээ удирдлагын түвшинд дэмжээгүй шиг байгаа юм. Ийм алдааг бид давтах ёсгүй.
-Эдийн засаг гэж ярихад ч ер нь хэцүү болчихсон юм биш үү?
-Ерөнхий сайд 2014 оны арванхоёрдугаар сард ажлаа авахдаа эдийн засаг ярьсан. Тэр эрчээрээ Оюутолгой, Тавантолгойг шийдэж болох байсан. Гэтэл одоо улирал нь дуусч байна. Манайх шиг жилийн дөрвөн улиралтай улс хавар, зунаа л ашиглахгүй бол намар нь өвлийн бэлтгэлдээ анхаарал хандуулаад таардаг. Уул уурхай, барилга зогссон. Үндсэндээ бизнес эрхлэгчид АСЕМ-ын бүтээн байгуулалтаас хэдэн төгрөг олоод авчих юмсан, өнгөрсөн жилийнхээ ажлын мөнгийг өгчихөөсэй гэдэг л яриатай болсон байна.
-Олон нийт “МАН нь арай л дээр байж дээ. Идсэн ч хувааж иддэг, иргэд рүүгээ атга гурил шидэх маягтай ажилладаг байж” гэсэн арга ядсан хүлээлт, итгэлийг илэрхийлэх болж. Та бүхэнд энэ арга ядсан харьцуулалт сонсогдож байгаа л байх?
-Ийм ойлголттой болгосонд бид дүгнэлт хийх ёстой. Гэхдээ цаг хугацааны хувьд МАН их хүнд үед засаг барьж байсан. 1990 оноос бидний түнш улсууд бүгд хямарсан. Картын бараанд шилжсэн. Түүний дараа 90 оны сүүлээр Азийн эдийн засгийн хямрал, 2009 оноос дэлхийн санхүүгийн хямрал нүүрлэсэн. Америк гэхэд энэ хямралаас 6-7 жилийн дараа гарч байна. 2009-2010 оноос бид харин эсрэгээрээ хурдацтай хөгжиж эхэлсэн. Монгол Улсын нэг аз нь үнэхээр жижиг эдийн засагтай. Оюутолгой төслийн нэгдүгээр үеийн санхүүжилттэй Монгол Улсын бүтэн жилийн төсөв тэнцдэг. 1-2 тэрбум ам.доллар ороод ирэхэд л манай эдийн засаг идэвхиждэг. Хөрөнгө оруулагч Оюутолгойн төслийн бүтээн байгуулалт эхэлж, дэлхийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл манай Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдаас ярилцлага авах гэж эрэлт үүсгэж байсан тэр үед Тавантолгойг эхлүүлчих байсан. Харин Оюутолгой үндсэндээ зогсолтод орчихсон байхад Тавантолгойг ганцааранг нь хөдөлгөнө гэдэг их хэцүү. Яагаад гэхээр зөвхөн Монголд төдийгүй хаа сайгүй эдийн засаг, ашигт малтмалын үнэ унасан. Тийм болохоор Америкт Дональд Трамп Хиллари Клинтоноос илүү өндөр рейтингтэй болчихож байна. Манайхаар УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатартай адил юм уу даа. Манайхан ер нь сайн ярьдаг л бол мундаг улстөрч, лидер гэж үздэг. Яг энэ жишгээр олон удаа сонгогдсон, намайг хүүхэд байхад л УИХ-ын гишүүн байсан хүмүүс өнөөдөр ч гишүүнээрээ л байна.
-Танай намд харин ч их олон байгаа байх шүү?
-Ардчилсан намд ч бий. Жишээ нь, УИХ-ын гишүүн Р.Гончигдорж, Н.Батбаяр нар гэхэд 1992 онд явж байсан л хүмүүс. Сонгогчид ч яасан уйддаггүй юм. Яагаад ч үнэлэлт дүгнэлт өгдөггүй юм.
-Та өөрөө сэдэв гаргасан болохоор асууж байгаа юм шүү. Намын тань УИХ-ын хэд хэдэн гишүүнийг энэ сонгуулиар сайн дураараа тахимаа өгч, улс төрөөс гарна гэх яриа дуулдах болсон. Бодитой тайлбар өгөхгүй юу?
-Өнөөдрийн хувьд хэлэх хариулт үнэндээ алга. Хувь хүмүүсийн шийдвэрийг би урьдчилж таамаглаж мэдэхгүй шүү дээ. Гэхдээ одоогийн УИХ-ын 26 гишүүн нэр дэвшлээ гэхэд цаана нь 50 нэр дэвшигч хэрэгтэй. Үүн дээр өрсөлдөх боломж бий. Дээр нь намын ажил хийх үү, төрд ажиллах уу гэх мэт зорилтод шийдвэрийг өөртөө гаргаад намд зүтгэх нь залуу үеийнхэнд бүрэн нээлттэй гэдгийг хэлэх байна. Хүмүүс “Та нар Ц.Нямдорж гишүүнийгээ яах гэж байна. Болиулаач” гэдэг. Гэтэл бодит нөхцөл байдалд Ц.Нямдорж гишүүнийг уулзалтад орно гэхэд тухайн аймаг, сумын соёлын төв дүүрдэг. Түүний үг олонд хүрдэг. Хүний туршлага, мэдлэгийг уйтгартай байна гэж дүгнэх утгагүй. Тэртээ тэргүй бусад улс оронд залуу, дунд, ахмад үеийнхэн хамтдаа ажиллаж, туршлагажаад явдаг жишиг байдаг шүү дээ
-Өөрийг тань Хятадад сурсан учраас асууж байгаа юм шүү. Манайхны дунд Хятадтай дэд бүтэц, орд газрын асуудлаар холбогдвол тусгаар улсын дархлаагүй болно гэдэг үзэл газар авч байна. Энэ талаар та ямар бодолтой байдаг вэ?
-Манайх хамгийн ихдээ Хятадын нүүрсний нийт хэрэглээний хоёр хувийг л нийлүүлж байсан. Одоо бүр байхгүй болсон. Ийм байхад Хятадын түүхий эдийн бааз болно, хяналтад нь орно гэж олон нийтийг ухуулах хэрэггүй. Австралийг үндсэндээ Хятадын түүхий эдийн бааз гэж болно. Тэгэхэд Австрали ямар өндөр хөгжилтэй байна. Монгол ямар байна. Уул уурхайг Монгол Улс түших нь тодорхой. Дээр нь хөдөө аж ахуйгаа хөгжүүлэх хэрэгтэй. Харин шууд программ хангамж, мэдээллийн технологийг хөгжүүлэхэд асар их хөрөнгө, хүний нөөц, цаг хугацаа шаардагддаг. Манайд тэр мөнгө нь байхгүй. Мэдээлэл, технологийн үндэсний паркийг хар л даа. Үнэгүй wi-fi цацдаг л газар. Ийм нөхцөл байдалтай байж хөрөнгө оруулалтаа үе шаттайгаар хуваарилах хэрэгтэй. Хятадтай харилцах харьцаанд хөршөө муулж, барьж авч зодчихоод эргээд найрсаг харилцаа нэхээд байж болохгүй. Уг нь манайх чинь харьцангуй азтай улс байхгүй юу. Манайх Этиоп шиг байсан бол яана. Далайд гарцгүй. Хөрш нь Сомали. Байгаа бараагаа зарах гэхээр хөрөнгө оруулагчид Сомалийн дээрэмчдээс айгаад ирдэггүй. Өөрсдөө гадагшаа гарах гээд чаддаггүй. Хил гарлаа л бол дээрэмдүүлнэ. Ийм байхад дэлхийн хамгийн хүчирхэг зах зээл болсон хоёр улстай хиллэж байгаадаа харин ч баярлах ёстой. Ийм байхад УИХ-ын гишүүн, сайд байсан хүн нь хөршөө дайсан мэтээр харж, бусдад ойлгуулж болохгүй. Аль нэгийг нь балиашиглана гэдэг бүр ч байж болохгүй.
-Энэ хүмүүсийг эх оронч гээд байгаа шүү дээ?
-Дональд Трамп үндсэндээ мексикчүүдийн эсрэг үзэл суртал маягийн сурталчилгаа хийж байна л даа. Саяхан гэхэд “Мексикчүүд бол хүчирхийлэгчид. Яахав зарим нь гайгүй л дээ” гэж байгаа юм. Мэдээж түүний үгийг дэмжих хүмүүс байгаа. Гэвч “Ийм үзэлтэй хүн Ерөнхийлөгч боллоо” гэхэд яаж дипломат харилцааг эрхэмлэж, улс орноо удирдах юм бэ гэдгийг бодох сонгогч байж л таараа. Монголчууд бид эх оронч гэгдээд байгаа хүмүүсийн талаар бодохдоо үүнийг сайтар тунгаах ёстой. Өнөөдөр Оюутолгойн Хөрөнгө оруулалтыг муулсаар байгаад од болчихсон хүн олон. Гэтэл яг тулаад “Юуг нь сайжруулах вэ” гэхээр бодитой гаргалгаа хэлж мэддэггүй. Үүнтэй холбоотой Чингис бондын 1.5 тэрбум ам.долларын санхүүжилт байна. Цэцэг тариад, хувцас оёод дуусгачихсан. Гэтэл энэ мөнгөөр хоёр ч цахилгаан станц барьж болох байсан. Тэгээгүй. Хэрвээ үнэхээр эх оронч хүн юм бол Чингис бондын зарцуулалтыг зөв шийдэлцэх байсан биз дээ.
-Гэхдээ МАН ч ялгаагүй төрийн мөнгийг өөрсдийн нэр хүндийг өсгөхөд зарцуулдаг шүү дээ?
-Зөв ойлгох хэрэгтэй. 21 мянган төгрөгийг хавтгайруулж олгосон нь буруу. Гэхдээ зарим хүнд үнэхээр хэрэгтэй мөнгө байсан. Хөдөө орон нутагт бэлэн мөнгөний хомсдол үүсчихсэн байсан. Ийм үед 21 мянган төгрөгийг тарааснаар жижиг бизнесийг дэмжсэн. Хиам, талхны цех орон нутагт байгуулагдсан. Жил гаруй тараах хугацаандаа бүх иргэдийг хамруулсан. Гэтэл Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийн хүрээнд дөрвөн их наяд төгрөгийг ердөө л Монголын 30 компанид хуваагаад өгчихлөө. Энэ мөнгө бол 4.6 жил Монголын иргэн бүрт 21000 өгөх хэмжээний мөнгө. Үнэ нь ч тогтворжсон зүйлгүй энэ их мөнгийг 30-хан компанид хувааж өгч байхаар шууд иргэддээ дөрвөн жилийн хугацаанд тараагаад өгчихгүй дээ гэж боддог. Нийгмийн халамж, хамгаалал барууны олон улсад байдаг. Австрали гэхэд Baby Bonus гээд хүүхдийн мөнгө олгодог. Бид ч энэ чиглэлийн бодлогоо улам сайжруулах хэрэгтэй. Жишээ нь хямралтай холбогдуулан Засгийн газар дотоод бүтэцдээ менежментийн өөрчлөлт хийх хэрэгтэй. Наад зах нь, уул уурхай зогсонги байдалд орчихсон үед Уул уурхайн яам өмнөх бүтэц шигээ өргөн бүрэлдэхүүнтэй ажиллах шаардлагагүй. Магадгүй Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын яамны бүтцийг нэмэх замаар нийгмээ анхаарах хэрэгтэй. Үндсэндээ төр өөрөө мэдрэмжтэй, мэдлэгтэй байх шаардлага маш их гарч байна. Тэгэхгүй эдийн засаг хямарчихаад байхад нөгөө л хоёр ордоо үр дүнгүй яриад суугаад байвал улс орон улам хямарна. Үүнийг бодох тэнхээтэй, сэтгэлтэй улстөрчид манайд үгүй байх шиг.
Эх сурвалж: Улс төрийн тойм сонин
