Өөрийгөө Монголын улстөрийн үзэгдлийн хэмжээнд авч үздэгээ нууж чаддаггүй нэгэн бол Намбарын Энхбаяр. Монголын төр дэх өндөр дээд бүхий л албан тушаалд сууж асан тэрбээр өнгөрсөн жилүүдэд олон ч асуудлуудад нэр холбогдож ирсэн. Улс орны гэхээсээ өөрийн эрх ашигт нийцсэн олон ч шийдвэрүүдийг  гаргаж ирсэн байдаг. Уг нь эрх мэдэлд ханавал ханахаар он жилүүдийг тэр үдсэн ч, хүн гэдэг амьтан улам шунан тэмүүлдгийн амь гэрч болсоор өдийг хүрч байгаа юм. Тэрчлэн түүний талаар нэлээдийг өгүүлсэн зүйлс өнгөрсөн хугацаанд гарч ирсээн. Тухайлбал, “Н.Энхбаярын гурван гавъяа”-д хэн хүний нүд чихийг сортойлгом зүйлс чамгүй бий. Тэрдундаас буриад гарвалтай монголчуудын хувьд Энхбаяр Монгол төрийн өндөрлөгт гарч ирсэн нь том баяр байсан талаар тодотгон өгүүлсэн байдгийг ишлэн хүргэж байна.

Олон жилийн турш гарал, угсаараа ялгаварлагдан зовж, алуулж, гадуурхагдаж байсан буриадууд өөрийн халуун өврөөс хэн нэгийг тодрон гарахад отог омгоороо баярлалдан хүрээлдэг уламжлалтай. Тэд энэ л зангаараа түүнийг хүлээн авах гэтэл Н.Энхбаяр янз бүрийн хэлбэрээр таагүй хандлаа. Түүнийг зохиолчдын хороонд орж ирэхэд нэрт зохиолч төрийн шагналт Сэнгийн Эрдэнэ баавай ингэж ханджээ. Буриад гэдгээ өөрийн намтарт байгаа нуугууштай толбо хэмээн хардаг залуу Н.Энхбаярын хандлага Эрдэнэ баавайг тун гомдоожээ. Ингээд өвгөн зохиолч бие барахынхаа өмнө Н.Энхбаярт таагүй ханддагаа илэн далангүй илэрхийлсэн захидал бичиж үлдээжээ. Учир нь Эрдэнэ баавайн бахархал болсон буриад яс, соёлоос буриад ээжтэй Н.Энхбаяр ичдэг төдийгүй тэдэнтэй холбогдох бүхий л сэжмээ нууж хааж явдаг нь биеэ зохих ёсоор үнэлдэг Эрдэнэ гуайг ихэд зэвүүцүүлсэн болтой байдаг. Түүнээс биш гавъяа шагнал алдар хүндийн оройд нэгэнт хүрсэн Сэнгийн Эрдэнэд энэ шалихгүй хархүүтэй булаалдах нэр, өрсөлдөх алба гэж юу л байх билээ. Уг захидалд Н.Энхбаярын эрх мэдлийн төлөө, өөрөөр хэлбэл комплексийнхээ төлөө юуг ч золихоос буцахгүй болсон чанарыг шүүмжлэхийн зэрэгцээ “буриад эхийн хэвлээс гарсныг” хоржоонтойгоор байн байн сануулсан байдаг юм. Нарийн яривал алдар нэрд дуртай хүмүүсээр дүүрэн хорвоод бэртэгчдийн дунд насаа барсан Эрдэнэ гуайд  албаны тушаалын донтой нэг хархүү ойр байх нь сонин биш. Харин тэр нь өөртэй нь адилхан буриад цустай, тэгээд тэр бахархал болсон буриад цусаа ичингүйрэн жигшдэг, өвөг дээдсийнх нь ариун цусыг өсөх дэвших замынх нь садаа гэж үздэг хүн таарсан нь тэвчээрийг нь баржээ гэлтэй.  Өр зөөлөн уяхан сэтгэлтэй, хайр гэрэлтсэн энэ хүний бүтээлд гомдол, нулимс л шингэсэн байдгаас үзэн ядалт хорсол байдаггүй билээ. Н.Энхбаярт бичсэн захиаг эс тоолбол…

…2000 онд даргалсан нам нь үнэмлэхүй олонхи болж, өөрөө гүйцэтгэх засаглалыг тэргүүлж, хүн алах биш юмаа гэхэд хулгайлж авчраад үхүүлэх эрхтэй хаан боллоо. Эрх мэдлийн оройд хүрээд барьсан хамгийн анхны бэлэг нь  өөрийнх нь цусыг “нуусан “буриад зондоо хандсан байв. Эрх мэдлийн оройд хүрсэн өдрөө тэрээр Буриад Бат-Үүлийг сүр дуулиантайгаар баривчлан шоронд хийлээ. Түүний нам ба Монголын ард түмэн “Энхбаяр нь буриадуудтай ямар ч холбоогүй төдийгүй буриадад дайсагнан ханддаг болохыг” харж үнэмшлээ. Сталин цагтаа орос бус үндэстэн гэдэг комплексоосоо болоод нутаг нэгт гүржүүд, өвөр кавказийн ард зонийг бусдад харагдахуйц илэрхий түлхүү хядсан байдаг. Түүнчлэн 1930-аад оны МАХН-ын удирдах зүтгэлтэн Лувсаншарав лам гарлынхаа комплексоосоо болоод хуврагуудыг хядахад хэтэрхий их идэвх гаргасан байдаг.

Үүнтэй зэрэгцүүлэн Архангайн хүн болохоо нотлох олон талт ажлыг зэрэгцүүлэн хэрэгжүүллээ. Архангайн гаралтай бизнесмэнүүдийг цуглуулан дэмжсэний дотор сүүлдээ муудалцсан  Моннисийн Ганзориг сайд,  хотын Бадамжунай нар оржээ. Бас Архангайн гаралтай бөхчүүдийг дагуулан нутгаар аялж, овоо тахиж морь уралдуулж үзсэн. Харин архангайнхан тоосон эсэхийг бүү мэд. Дараа нь Ардчилсан намын Р.Гончигдоржийг оролцуулаад уугуул нутгийнхаа сөрөг хүчнийхэнтэй найзалж эхлэв. Энэ нөхөрлөлөөс  ардчилсан намын улаан жигүүр болох Алтан гадас цогцолсон билээ. Хүмүүс түүнийг нутагсаг, нарийн яривал архангайсаг. Архангайсаад ирэхээрээ  нам мамын ялгааг ч харахаа байдаг тийм хүн гэдгийг харах ёстой. Тэр хэрээрээ Н.Энхбаяр Хэнтийгээс, буриадуудаас алслагдах ёстой. Уул нь МАХН-ын хамгийн хоржоонтой зүтгэлтэн, хэл амаараа хэнийг ч урдаа гаргадаггүй М.Зэнээ агсан Архангайн Тариат, Чулуут нутгийнхныг “Манжийн хааны эфү Цэрэнгийн удам ба бүгдээрээ манж хятад цустай урвагчид” гэж нэрлээд хамгийн анхны цол тэмдгийг нь Ардчилсан хүчний Р.Гончигдоржид зүүж өгч билээ. Гэвч М.Зэнээ агсан Н.Энхбаяр газар хувьчлах шийдвэр гаргахаас зургаан сарын өмнө,  үндэстний удирдагч уугуул нутгаа тодруулахаас долоон сарын өмнө тэнгэрт хальсан билээ. Тэрээр бас газар хувьчлахыг хүчтэй эсэргүүцэгч байсан юм. МАХН-ын хуучин кадрууд Н.Энхбаярыг гадаад хэлтэй дэлхий ертөнцийг танисан ховор боловсон хүчин, залуучууд дайжаад байгаа улс төрийн өвгөрсөн хүчнийг аврагч хэмээн харж байсан бол сөрөг хүчний залууст бас итгэл найдвар төрж байлаа. Учир нь МАХН-ын шинэ удирдагч өөрсөд шиг нь залуу хүн байв. Бас барууны ертөнц, түүний соёлыг хуучин дарга нараасаа илүүтэй мэдэж ойлгодог, зарим зүйл дээр тухайлбал нутгархах зэрэг дээр намчирхаад байдаггүй энэ хархүү АН-ын зарим нөхдөд их таалагдлаа. Ингээд холбоо сүлбээ тогтоон нэгэн хэсэг ардчилагчийн алтан гадаснаас баттайяа аргамжсан билээ. Энэ гадасыг 2004 онд Америкаас эргэн ирж АН-ыг удирдсан Ц.Элбэгдорж ч сугалах гээд дийлсэнгүй. Сайн шаасан гадас байв.

 Н.Энхбаяр уулаасаа сөрөг хүчинд хайртай, хамгийн ухаалаг зөв шийдэлд хүргэдэг зүйл бол “хүчний тэнцвэр” гэдгийг ойлгосон хүн биш байсан юм. Нэгдүгээрт дээр өгүүлсэнчлэн энэ холбоо Архангайсаг, төв халхсаг байдлаараа Н.Энхбаярыг буриадуудад хамаагүйг харуулах төдий үзүүлэн байв. Хоёрдугаарт, Н.Энхбаяр сөрөг хүчин гэдгийг Оросын Путин, Египетийн Мубарак маягаар хардаг хүн байлаа. Тэднийхээр бол сөрөг хүчин нь   өрсөлдөгч гэхээсээ өөр өнгө аястай дагалдагч, улсын гоёл, төрийг ардчилсан мэт харагдуулагч зүүлт бөлгөө. Энхбаяр өөрөө хязгааргүй эрх эдэлж, сөрөг хүчин түүний заавраар зарим нэг юмыг эсэргүүцэж өгдөг байх учиртай. Өөрөөр хэлбэл харъяат нарынх нь дотор үгэнд нь орохгүй том толгой гаргагчид гарч ирвэл түүнийг өөрийн мэдлийн сөрөг хүчин гэгчид зааж өгнө. Сөрөг хүчин мөнөөх золигт гаргагчийг боорлоод эхэлмэгч түүнийг зайлуулж “Ард түмний шаардлагыг сонсогч, сөрөг хүчний үгийг хүндлэгч” нэрийг хүлээнэ. Ийм маягаар сөрөг хүчний дунд өөрийн гадсыг шааваа. Ямар ч байсан  Ц.Элбэгдорж “хошногондоо шортой”  үлдэв” гэхчлэн бичсэн байдаг. Яахав энэ бичвэрийн тухайд Н.Энхбаярыг болж бүтэхгүй бүхнийг нь уудлах гэсэн сэдэл зорилготой байж болох ч, өөрийн уг үндэс рүү, цус руугаа нулимж төдийгөөс өдийг хүрсэн тухай нь бичсэн нь яах аргагүй анхаарал татсан асуудал мөн юм аа.

Эх сурвалж: Б.Тамир, Шуурхай.мн