Цар тахлаас урьдчилан сэргийлэх шинжлэх ухааны үндэстэй хамгийн гол арга бол урьдчилан сэргийлэх тарилга буюу вакцин.Энэ хүнд хэцүү үеийн төгсгөлийг вакцин гэж тэсэн ядан, ёстой л хуруу даран хүлээцгээсэн. Гэтэл бидэнд боломж нээгдэх тэр мөчид зарим нь вакцин тариулах эсэх нь миний эрх гэх. Таны эрх бусдын эрхийг хөндөхгүй, хохироохгүй байх нь чухал. Та эрхийнхээ зэрэгцээ өөрөө болон өрөөл бусдыг өвчлүүлэхгүй байх үүрэгтэй. Эрхээ ойлгож байвал үүрэг, хариуцлагаа бүүр ч сайн ойлгож байгаа гэдэгт итгэлтэй байна. Вакцин анх үйлдвэрлэгдсэн цагаас түүний ач холбогдлын зэрэгцээ түүнд үл итгэх вакциныг эсэргүүцэгч тэрс үзэлтнүүд ч оршсоор ирсэн. Тэд хүн амын маш цөөн хувийг эзэлдэг. Хүн амын эрүүл мэндийн боловсролд өчүүхэн нэмэр болох үүднээс дараах бяцхан мэдээллийг та бүхний гэгээн оюунд өргөн барья.
УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭХ ТАРИЛГЫН ГАРАЛ ҮҮСЭЛ, АЧ ХОЛБОГДОЛ
Хүнийг төрсөн цагаас нь эхлээд бүх насан туршид нь бичил биетүүд болох нян, вирус, эгэл биетэн, мөөгөнцөр дагалдана. Зарим нь хүний биед оршиж эрүүл мэндэд нь тусалж байдаг бол нөгөө хэсэг нь янз бүрийн халдварт өвчин үүсгэж хүний эрүүл мэндэд ноцтой аюул үүсгэж амь насанд заналхийлж улмаар үхэлд хүргэдэг. Халдварт өвчин хүн төрөлхтнийг үүссэн цагаас өнөөдрийг хүртэл дагалдсаар байгаа тухай түүхийн зарим хуудсыг сөхье.
Тарваган тахлын тухай хүн бүр сонссон нь ойлгомжтой. Хүн төрөлхтний түүхэнд анхны цар тахал болох тарваган тахал VI зууны дунд үед гарч Юстиниановын тарваган тахал хэмээн нэрлэгдсэн бөгөөд Европ тивийн нийт хүн амын 50-60 хувь буюу 100 сая хүнийг үхэлд хүргэсэн. Тарваган тахлын ’’Хар үхэл" хэмээн хүн төрөлхтний түүхэнд бичигдэн үлдсэн хоёр дахь цар хувь, Европын хүн амын 60 хувийг үхэлд хүргэж. Уг өвчний гурав дахь удаагийн цар тахал XIX зууны дунд үед Хятадад гарч хэдэн 10 жилийн дотор бүх дэлхийг хамрахад хүрсэн.
Цагаан цэцэг өвчин тарваган тахлаас ч аймшигтай байв. Европ дахинд цагаан цэцэг өвчин загалмайтны аяллын улмаас тархаж ХI-ХII, XVI зуунд Англид хүрсэн. Төд удалгүй Төв болон Өмнөд Америкт тархаж оршин суугчдын 90% нь нас баржээ. Дараачийн хоёр зуунд Европын хүн амын 10-12 сая хүн цагаан цэцэг өвчний улмаас нас барсан нь нийт хүн амын 25-40% байсан аж. Цагаан цэцгээр өвдсөн хүнийг харахаас ч нүд хальтрам төрхтэй: бүх бие нь идээт саарал шингэн бүхий цэврүүгээр бүрхээстэй, хэрэв бурхан түүнд амьдрах хувь зохиол соёрхож амьд үлдвэл битүү цоохор сорви бүхий аймшгийн төрхтэй болно. Энэ өвчний хохирогч, олны танил хүмүүс гэхэд л Английн хатан хаан II Мария, Оросын залуу эзэн хаан II Петр, Францын настай хаан Людовик XV. Өвчнийг тэсэж гарсан боловч түүний ул мөрийг бүх насан туршдаа тээсэн апны мэдэх хүмүүс бол Английн хатан хаан I Елизавета, Австрийн хөгжмийн зохиолч В.Моцарт нар.
Мөн маш аюултай халдварт өвчин бол улаанбурхан. 1874 онд Англид улаанбурхны тахал дэгдэж түүний өмнөхөн тохиолдоод өнгөрсөн цагаан цэцгийн тахлаас ч илүү олон хүний амийг авч одсон аж. Данийн эзэнт гүрэнд 1846 онд Фарерын арлынх нь бараг бүх хүн ам уг өвчний улмаас амь алдсан. Сахуугийн тахал мөн маш олон хүний амь насыг авч одож байв. 1879-1881 онуудад Оросын өмнөд болон дунд нутагт тархсан сахуугийн тахал орон нутгийн бүх хүүхдийн гуравны хоёрыг үхэлд хүргэжээ. Бүүр саяхныг хүртэл жил бүр олон арван насанд хүрэгсэд болон хүүхдийг үхэлд хүргэж амьд үлдсэн нэгийг нь хэвтрийн болон суугаа болгон зэрэмдэглэдэг халдварт саа өвчин гарсаар байв, энэ өвчин АНУ-ын ерөнхийлөгч Ф.Рузвелтыг ч тахир дутуугийн сандалд суулгасан.
Сүрьеэ өвчнөөр ихэвчлэн залуучууд өвдөж, нас барж байлаа. Тэдний дунд гайхалтай жүжигчин В.Асенкова, зураачид М.Башкирцева, Ф.Васильев, нэртэй улстөрч (Наполеон II) болон урлагийн аугаа алдартнууд (Ж.Мольер, О.Бальзак, А.Чехов, Ф.Шопен) ч өвдөж амь насаа алдсан юм. Эдгээр аюулт халдварт өвчнөөр нэг өвдсөн хүн насан туршдаа уг өвчнөөр дахин өвчлөхгүй байгааг эмч нар анзаарч үүнийг халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх арга болгон ашиглах талаар эмч, судлаачид эрэл хайгуул хийж эхлэв.
Цагаан цэцэг өвчин нэг л тархвал түүнээс хайшаа ч зайлах аргагүй байсан ч уг өвчнөөр өвдөөд амьд үлдсэн хүн цагаан цэцгээр өвчилсөн хүнтэй яаж ч хүрэлцэж, асарч сувилж байсан, дахин өвдөхгүй байгаа нь эмч нарт тодорхой болжээ. Иймд хүнийг уг халдварын аюулаас, үхлээс аврахын тулд цагаан цэцэг өвчнөөр зохиомлоор хөнгөн өвчлүүлж тухайн хүний биед эсрэг бие үүсгэн насан туршид нь энэ өвчнөөр өвчлөх, нас барах аюулаас аврах боломжийг эмч, судлаачид зогсолтгүй эрэн хайсаар байсан юм.
Эрэл хайгуулын энэ зам амар хялбар байгаагүй нь хэдэн зуун жилийг дамнан ажиллаж байж урьдчилан сэргийлэх тарилга гаргаж авснаас ойлгомжтой. Шинжлэх ухаан төдийлөн хөгжөөгүй олон зууны тэртээх эмч, судлаачдын гарт өндөр хөгжсөн багаж тоног төхөөрөмж байсангүй, хуруу шил, бичил биетний тэжээлт орчин, микроскоп, мэс заслын хутга, хайч төдийхөн л байж. Судлаачид өөрсдийн гаргаж авсан өвчин үүсгэгч бичил биетнээ үнэхээр уг өвчнийг үүсгэж байгаа эсэхэд итгэх, нотлохын тулд өөрийн бие дээр турших ч үе олон гарч, өөрөө уучихаад өвчлөхөө хүлээж тэмдэглэл хөтлөн суудаг байж. Эмч нар, эрдэмтэд, хаад ноёд ч хүн амыг, хүүхдүүдийг аюулт халдварт өвчнөөс хэрхэн аврах арга замыг зогсолтгүй эрж хайж байсан бөгөөд тухайн үедээ ажиглалт, судалгааныхаа явцад орон нутгийн чанартай жижиг аргуудыг боловсруулж сайн дурынхан, хүүхдүүдэд хэрэглэж байжээ. XVIII зуунд Орос орныг цагаан цэцгийн тахал бүрхэв, хэнийг ч ялгадаггүй энэ халдварт өвчнөөр хааны ордныхон, язгууртнууд ч олноор өвджээ. Тэр үед Оросын II Екатерина хатан хаан цагаан цэцэг өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх тарилга боловсруулахыг ордны эмч нарт үүрэгдэж, эмчийнхээ бүтээсэн вакциныг хамгийн түрүүнд хатан хаан II Екатерина өөртөө тариулж байсан нь тэмдэглэгдэн үлджээ. Цагаан цэцэг өвчний аймшгийг ойр дотныхон, эргэн тойрныхноо өвдөхөд харсан хүмүүс тэрхүү тарилгыг хийлгэхээс сүрдэн эмээж байсан тул тэр ийнхүү хатан зориг гарган уг өвчний урьдчилан сэргийлэх тарилгыг өөрөө эхлэн тариулж ард олондоо сэргийлэх тарилгын ач холбогдлыг ойлгуулах, өвчнөөс сэргийлэхийг уриалж байв. Англи, Турк, Орост ч вакциныг цөөн тоогоор хийж эмч нар өөрсдийн гэр бүл, хүүхдүүд, хааны ордныхон, баячуудад тарьж ойр дотныхноо халдварт өвчнөөс сэргийлж байсан аж.
ЦАГААН ЦЭЦЭГ ӨВЧНӨӨС СЭРГИЙЛЭХ ТАРИЛГА БА ВАКЦИН ХЭМЭЭХ НЭРИЙН ҮҮСЭЛ
Хүний дархлааг дэмжиж халдвараас урьдчилан сэргийлэх аргыг Английн хөдөө тосгоны эмч Эдвард Дженнер 20 жилийн турш шантралгүй судалжээ. 1796 онд үхрийн (үнээний) цагаан цэцэг өвчнийг судалж өвчтэй үнээнээс халдварласан саальчны биен дээрх цагаан цэцгийн цэврүүнээс идээг соруулан авч 8 настай хүүд тарьж зохиомлоор өвчлүүлсэн. Хүү цэцэг өвчнөөр хөнгөн өвдөж дараа нь түүнийг уг өвчнөөр дахин халдварлуулахад өвдөөгүй аж. Хоёр жилийн дараа Э.Дженнер эмч судалгааны энэхүү үр дүнгээ хэвлэлд нийтлүүлсэн нь олон эмч нарын анхаарлыг татав.
Энэ үеэс Э.Дженнерийн арга олон удаа аюулгүй бөгөөд үр дүнтэй болох нь батлагдсан учир олонд хүлээн зөвшөөрөгдөж нэртэй ч болжээ. Шинээр дэвшүүлсэн урьдчилан сэргийлэх энэ аргыг вакцинация буюу вакцинжуулах арга, харин тариаг нь вакцин хэмээн нэрлэсэн бөгөөд “вакцин” гэдэг үг нь тухайн орон нутгийн хэлээр “вакка” буюу “үхэр, үнээ” хэмээх үгээс гаралтай. Үнээгээ сааж байгаад өвчилсөн саальчны биен дээрх цэврүүний идээгээр эрүүл хүнийг тарьж дархлаа үүсгэсэн тул ингэж нэрлэжээ. Ийнхүү XVIII зуунд Английн эмч Э.Дженнер цагаан цэцгийн анхны вакциныг хүн амд тарьж эхэлснээр ирээдүйд энэ аймшигт өвчнөөс хүн төрөлхтөн ангижрах эхлэлийг тавьсан гэж үздэг.
Орост хамгийн анхны албан ёсны вакцинжуулалтыг хатан хаан Мария Федоровнагийн санаачилгаар Москвагийн нэрт эмч Е.О. Мухин хийсэн. Анхны вакцин хийлгэсэн хүүг ард олноо аюулт өвчнөөс аврахад оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлж язгууртанд өргөмжлөн Вакцинов хэмээх овог хайрласан тухай эх сурвалжид тэмдэглэгджээ. Цагаан цэцэг өвчний эсрэг вакцин бүтээснээр уг халдварын тархалтыг хязгаарлан зогсоосон бөгөөд энэхүү амжилт нь бусад аюулт халдвараас сэргийлэх тарилга боловсруулах урам зоригыг олон орны эмч нарт төрүүлэв. XIX зууны дунд үед Францын эрдэмтэн Луи Пастер халдварт бага мэдрэг амьтныг олон удаа халдварын үүсгэгчээр халдварлуулах замаар өвчин үүсгэх чадварыг нь сулруулан улмаар хүнд аюулгүй болгосон бичил биетнийг ялган авчээ. 1885 онд түүний удирдлагын дор галзуугийн эсрэг вакцин боловсруулсан байна.
XIX зууны төгсгөлд Оросын эрдэмтэн В.А. Хавкин шар чичрэг болон тарваган тахал хэмээх аюулт халдварт өвчнүүдийн эсрэг вакциныг боловсруулан гаргаж 1897 онд анх тарваган тахпын эсрэг вакцинаар хүнийг дархлаажуулсан. Францын эрдэмтэн Луй Пастерын шавь-Оросын эрдэмтэн В.Хавкины боловсруулан гаргасан вакцины ачаар олон сая хүний амийг авч одож байсан тарваган тахлыг ийнхүү хазаарлан зогсоосон юм.
XIX зуунд Европын насанд хүрсэн хүн амын дөрөвний нэг буюу 25 хувь нь сүрьеэ өвчний улмаас насан эцэслэж байжээ. 1882 онд Германы бактери судлаач Р.Кох сүрьеэ өвчний үүсгэгч микобактерийг анх ялган авч түүнийг оношилгооны сорилд ашиглах-туберкулины сорилын аргыг нэвтрүүлсэн нь сүрьеэгийн оношилгоонд чухал дэвшил болов. Сүрьеэ өвчнөөс сэргийлэх, хүнд хэлбэрийн өвчний эрсдэлийг бууруулах чиглэлээр XX зууны эхэнд Францын эрдэмтэд АльберКальметт, КамильГерен нар хүний сүрьеэгийн анхны вакциныг гарган авсан бөгөөд түүнийг зохиогчдын нэрсийн эхний үсгийг оролцуулан БЦЖ (BCG-BacilleCalmette-Cuerin) вакцин гэж нэрлэсэн. ХIХ-ХХ зууны эхний хагаст Европ, Америк тивд халдварт саа өвчин газар авч жил бүр хэдэн арван мянган хүнийг өвчлүүлж байв. Халдварт саа өвчний вакциныг өргөн хүрээнд хэрэглэж эхэлснээр энэ өвчний тархалтыг эрс хумьж чадсан. Одоогийн байдлаар халдварт саагийн үүсгэгч болох зэрлэг вирусийн тархалт зөвхөн гурван орон буюу Афганистан, Пакистан, Нигериид байна гэж үзэж байна.
Улаануудын халдвар ч хүн амыг өргөн хамран өвчлүүлж, нас баралт, тахир дутуу болгох эрсдэлт төгсгөлтэй байв. Улаануудын хамгийн сүүлчийн тахал АНУ-д (20-р зууны 60-аад онд) 12,5 сая хүн өвдөж 2000 хүнд тархины үрэвсэл-энцефалит үүсч 11000 эмэгтэй жирэмслэлтээ таслуулахад хүрчээ. Улаануудаар өвдсөн ч жирэмслэлтээ таслуулаагүй ээжүүдээс 20 000 хүүхэд төрөлхийн улаануудтай, 11000 хүүхэд сонсголгүй (дүлий), 3,5 сая хүүхэд хараагүй (сохор), 2000 хүүхдэд оюун ухааны хөгжлийн бэрхшээлтэй төржээ. Гагцхүү улаанууд өвчний эсрэг өргөн хүрээний вакцинжуулалт л хүүхдийг дээр дурдсан олон аюулт хүндрэлээс сэргийлж чадаж байна.
Анагаах ухааны ялангуяа дархлаа судлалын шинжлэх ухааны ололт болох вакцины ачаар хүн амын, хүүхдийн нас баралт эрс буурснаар дундаж наслалт уртассан юм. Вакцинжуулалт нь аюулт халдвар болох цагаан цэцэг, халдварт саа, улаанбурхны тархалтыг зогсоосон. Хөхүүл ханиад, сахуугийн халдвар маш цөөн тохиолдол болтлоо буурчээ. Вакцинжуулалтын ачаар хүүхдүүд сүрьеэгээр нас барах нь эрс буурлаа. Одоо ч төрөл бүрийн вирусийн гаралтай шинэ халдварт өвчнүүд гарч олон хүнийг хамран өвчлүүлж нас баралтад хүргэсээр байгаа бөгөөд ирээдүйд ч мөн энэ байдал үргэлжилж болзошгүй юм. Өнөө үед эрдэмтэд одоогийн вакцинуудыг улам боловсронгуй болгох, нөөшлөгчгүй вакцин боловсруулах, хэд хэдэн халдварын эсрэг вакциныг хавсруулан бүтээх, шинээр үүсч буй халдваруудын эсрэг, ДОХ, элэгний үрэвслийн С вирусийн болон стрептококкын эсрэг вакцин боловсруулан гаргах судпагааны ажил үргэлжилсээр байна.
Аюулт халдварт өвчнүүдээс урьдчилан сэргийлэх вакциныг боловсруулан гаргаж хэрэглээнд нэвтрүүлсний ачаар өнөөдөр ихэнх халдварт өвчин бүрмөсөн устсан бөгөөд заримынх нь гаралт маш цөөн, хүнд хэлбэр болон нас баралт тохиолдохоо больж бидний хүүхдүүд эрүүл саруул төрж, өсч бойжиж, хүн амын дундаж наслалт уртасч хүн амын тоо ч өсжээ. Эдгээр аймшигт халдварт өвчний зарим нь устаж, зарим нь цөөн тоогоор илэрч хүнд хэлбэр, нас баралт тохиолдохоо больсноор халдварт өвчний өнгөрсөн үеийн хар бараан түүхийг хүмүүс мэдэхгүй болж байна. Олон жилийн нөр их хөдөлмөрийн үр дүнд боловсруулсан вакциныг хүүхдэд төрсөн цагаас нь “товлолт вакцин” хэмээн тарьж өвчлөл, нас баралтаас урьдчилан сэргийлснээр халдварт өвчнөөс сэргийлэх цор ганц шинжлэх ухааны үндэстэй арга болох вакцины тухай, түүний ач холбогдлыг мартахад хүрлээ гэж үү.
Вакцины эсрэг үзэл санаа нь вакцинаас айх, вакцин хийлгэвэл хүнд өвчнөөр өвдөнө, хэт их гаж нөлөөтэй, архаг хууч өвчин сэдэрнэ, харшил хөдөлнө, үр удамд нөлөөлнө, генд нөлөөлнө, эсвэл хавдар үүсгэнэ зэргээр айдаст автахтай холбоотой. Гэхдээ энэ бүх айдас бодит бус гэдгийг онцлох нь зүйтэй гэж бодно. Жил гаруйн өмнө “Ковид 19”-тэй нүүр тулмагц хэрхэхээ мэдэхгүй барьц алдан сандарч байсан бол өнөөдөр бид хүсэн хүлээсэн вакцинтайгаа золгосон азтай хүмүүс.
“КОВИД-19” дэлхий нийтэд 150 сая гаруй хүнийг өвчлүүлж 3 сая гаруй хүнийг үхэлд хүргээд байна. Манай орны нийт хүн амтай тэнцэх тооны хүмүүсийн амь насыг авч одоод буй. Энэ цар тахлыг анх гарч ирсэн тэр цагаас л урьдчилан сэргийлэх вакцинтай болохыг хүн төрөлхтөн хоног тоолон хүлээсэн. 2020 оны нэгдүгээр сард “Ковид-19”-ийн эсрэг вакцин гартал 1,5-2 жил болно гэхэд хүн бүр хол л байна даа гэлцэж байсан нь саяхан. Гэхдээ итгэх, найдах, хүлээх нь бидний ганц зам байсан. Өнөөдөр олон оронд вакцин бүтээн боловсруулах, турших ажил эрчимтэй өрнөж есөн-вакцин эмнэл зүйн гурав дахь шатны туршилтаа хийж дуусгаад заримыг нь ДЭМБ хүлээн зөвшөөрч дэмжээд буй. Үүнд Спутник V (Орос), Файзер-бионтех (Америк-Герман), Модерна (Америк), АстраЗенека (Англи-Швед), Новавакс (Америк), Синофарм (Хятад), Синовак (Хятад), Жонсон энд Жонсон (Америк),Сансино (Хятад).
“Ковид-19”-ын эсрэг вакцинжуулалтаар Бутан, Израиль, АНЭУ, Англи, Америк, Венгри, Чили, Бахрейн, Катар, Уругвай, Канад, Финлянд, Монгол, Герман, Бельги, Австри
зэргээр жагсжээ. Бид бүхний сайн мэдэх Израиль улс нийт хүн амын 58,75 хувийг буюу вакцинд хамрагдвал зохих хүн амаа бүрэн хамруулсан анхны орон болжээ. Тус улсын засгийн газар вирусын тархалтыг тогтоон барихын тулд өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд гурван удаа бүх нийтийн хөл хорио (локдаун) тогтоосон ч вирус тархсаар л байсан. Есөн сая орчим хүн амтай Израиль улс 2020 оны 12 дугаар сарын 20-ноос эхлэн хүн амаа вакцинжуулсан. Ахлах ангийн сурагчдыгэлсэлтийн шалгалтад чөлөөтэй хамруулахын тулд эцэг эхийн саналыг харгалзан 16-18 насныхныг ч вакцинд хамруулжээ. Вакцинжуулалт бүрэн дууссаны дараачийн саруудад “Ковид-19" өвчний тархалт тус улсад 95 хувиар буурсныг мэдээлсэн байна.
Вакцинжуулалтад хэдий чинээ эрт, бүх нийтээр хамрагдана, төдий чинээ эрт бид хэвийн амьдралдаа эргэн орж ажил амьдрал жигдэрч эдийн засаг сэргэх нь дамжиггүй. 2021 оны зуныг хэрхэн угтах, цар тахлаас айх айдасгүй байх эсэх нь та биднээс хамаарна. “Ковид- 19" цар тахлаас хамгаалах, сэргийлэх шинжлэх ухааны үндэстэй арга болох вакциндаа бүрэн хамрагдах нь та бидний эрхээс илүү үүрэг гэдгийг ойлгож дэлгэр дун, налгар намраа өвчин зовлон, үхэл хагацалгүй угтах, хэвийн ажил, амьдралаа аль болох эрт сэргээх нь та бидний гарт байна.
Эрүүл мэнд эрхэм баян.
Анагаах ухааны доктор Ч.ӨЛЗИЙБҮРЭН
