Оросын нэрт эрдэмтэн, алдарт жуулчин, шилдэг дипломатич Иван Майскийн 1ОО-гаад жилийн тэртээ бичсэн монгол хүний зан төлөв, ёс суртахуун, аж төрлийг сонирхолтой агаад инээдтэй,ханиадтай өгүүлсэн эл өгүүллийг эрхэм уншигч танаа толилуулж байна. 

Иван Михайлович Майский / 1884-1975 / Новогород Тойргийн Кириллов хэмээх тосгонд төрж, Омскт Гиминазид суралцаж, Санкт Петрбургийн их сургууль дүүргэж дараа нь Германы Мюнхений их суруулийг төгсөж Англид ажиллаж байгаад Октябрийн хувьсгалын өмнөхөн эх нутагтаа ирж түр засгийн газар томоохон алба хашиж явжээ. Иргэний дайны жилүүдэд монголд эрдэм шинжилгээний судалгаа хийж байжээ. И.М.Майский 1918 онд монголын хилээр нууц даалгавартай орж ирсэн гэдэг. Тэр богд хаант Монгол улсын хүн амын анхны тооллогыг хийсэн аж. 

Иван Майскийн эл өгүүллийг өнөөдөр уншихад санаа зовмоор авч яах аргагүй үнэнийг өгүүлжээ. Зуугаад жилийн тэртээ бид ийм л байсан гэдэгт эргэлзэх хүн ч байж магадгүй. Үнэн үнэнээрээ байж өнгөрснөө дурсаж өнөөдрөөрөө бахархдаг билээ. 
 

Монгол хүний гол шинж, сэтгэцийн үндэс нь назгай тайван байдал мөн. Энэ назгай байдал нь тэдний аж төрлийн онцлог, байгаль, түүхэн уламжлалаас үүдэлтэй.

Эртний монголчууд байнга нүүдэллэж явсан бөгөөд төв Азийн бэсрэг уулсын дундах байгалийн хатуу догшин уур амьсгалд хэдийн дасан зохицжээ. Үүн дээр түүхэн үйл явцын туршид бүрэлдсэн эзэрхэг дээрэнгүй ёс, овгийн байгууллын үеэс хойш тогтсон, харийн дарлалд олон жил нухлуулсан, Энэтхэг Түвдийн шашны нөлөөнд мунхарсан зэрэг нь төв Азийн нүүдэлч овог аймгууд, түүний дотор монголчуудын сэтгэл оюуны төрх байдалд ул мөрөө гүнзгий үлдээжээ. Тэдний даамай шингэсэн аминлаг назгай байдал нь жам ёсны дүр төрх болон төлөвшиж, улмаар монголчуудын олон мянган жилийн түүхийг тодорхойлсоор иржээ. 

Назгай байдал нь өрнөдийнхний толгойд үл багтах ойлголт бөгөөд эдүгээ ч таны нүд рүү цоргисоор буй. Та төрийн байгуулал, эдийн засгийн амьдрал, шашин шүтлэг, зан заншил зэргийн алиныг нь ч аваад харсан хүлцэнгүй тайван нь мэдрэгдэнэ. Мал бол тэдний амьдралын үндэс. Үнэндээ амьдрал үхэл хоёр нь малтай холбоотой гэхэд ямар ч хэтрүүлэг болохгүй. 
Тэд малынхаа төлөө юуг ч хайрлахгүй байх нь аргагүй юм. Бас мянга мянган жил болохдоо тэд малыг хөнөөдөг элдэв өвчин, гэмтэл зэрэг зүйлтэй тэмцэх бүдүүлэг ч атугай зохистой аргыг бодож олжээ. Бодит амьдралд бид байх ёстой юмны огт эсрэг байдалтай аж. 

Монголын мал аж ахуйн хэлбэр туйлын бүдүүлэг. Өөрөөр хэлбэл хүний гар огтхон ч хүрээгүй балар эртний мал аж ахуй хэмээн бүрэн утгаар нь тодорхойлж болно. Тэдний бас нэг онцлог нь залхуурах , зүүгээр суух, Назгай монгол хүний өөр нэг шинж нь залхуурал юм. Монгол хүнийг ажил хийх авьяас чадваргүй гэж хэлж болохгүй. Шаардлага гарвал тэд мэрийлттэй, удаан ажиллаж чадна. Харин ажил хийх дургүй. 
Аливаад хүч гаргахыг төвөгшөөнө. Тэд орос дарга, гадаадын худалдааны ч юм уу, эсвэл өөр ямар нэгэн хариуцлагатай ажил эрхэлсэн хүмүүсийн байнга завгүй хөдөлмөрлөж буйг хараад ихэд гайхна. Тэдний ойлголтоор ажилч хүний зэрэг дэв ахих тусам ажил нь багасах ёстой гэж үздэг. Залхуурлын үр дагавар нь бодит байдал дээр ердөө зүгээр гиюүрэн суух явдал юм. 

Ийн зүгээр суухыг ялангуяа насанд хүрсэн эрэгтэйчүүд онцгой таашаана. Монголд эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд л ажилладаг. Тэд айл гэрийн бүх ажлыг амжуулна. Харин гэрийн эзэн аян жин тээхээс биш бусад үед гэртээ зүгээр л суун идэж ууна. Саахалт айлаар зочилж, наргиж цэнгэнэ. Гэртээ зочид хүлээн авч дуулсан сонссоноо хөөрөлдөнө. Үнэндээ монголчуудад цаг бол алт ч биш, мөнгө ч биш. Америкийн зүйр үг монголд бол ийн урвуу утгаар хэрэглэгдэнэ. Учир юун гэвээс монголчууд цагийг ерөөс ойшоодоггүй. Ойшоох аргаа ч мэддэггүй. 

Монгол хүний дөрөв дэх онцлог нь хир буртаг, цэвэрч бус байдал. Соёл багатай, бүдүүлэг хүний адил монгол хүн хир буртаг, цэвэр бус орчинд аж төрнө. Тэд саван хэрэглэхийг мэдэхгүй. Дуртай үедээ гар нүүрээ хүйтэн усаар угаасан болно. Биеэ хэзээ ч угааж үзээгүй. Ийм учраас арьсанд нь зузаан хатуу хир тогтоно. Өмсөж байгаа дээлээ ч угаахгүй. 

Ер нь дээл хувцсаа урагдтал нь тайлахгүй өмсөнө. Аз болоход монголчуудын хувцас хийж өмсдөг хятад даавуу эдэлгээ муутай, жилээс хэтэрдэггүй болохоор тэд арга буюу цамц, өмд, дээлээ жилд нэг удаа солино. Ердийн цагт монгол хүний дээл тостой, хар хөлстэйн дээр энд тэндгүй нөхсөн нөхөөгүй цоорхой байна. 

Хир хөлс нь хутгалдсан монгол хүнээс хачин муухай үнэр ханхийхэд мэдэхгүй хүмүүүс өөрийн эрхгүй сэжиглэж зэвүүцнэ. Гэр орны хувьд цэвэрч байдлын тухай бүр ч ярилтгүй. Сав суулгаа угаадаггүйгээс мөн л зузаан хир тогтсон байна. 

Нэгэн бодит явдлыг өгүүлсү. Тэр үеийн хүрээн дэх Оросын консул яагаад ч юм гудамжинд ил задгай бие засаж суусан нэгэн эмэгтэйг морин тэргээрээ дайрчихжээ. Тэгээд монголын засаг захиргааныхан энэ талаар зүйн дагуу албан ёсны эсэргүүцэл явуулсан аж. Гэтэл тэр үед оросын консул байсан Шишмарев хотын гол гудамжинд “Бүргэдийн суудал” үзүүлж буй хүний амь насыг хариуцахгүй гэжээ. Удаан хугацаанд олон удаа дипломат бичиг харилцан солилцсоны эцэст оросын консуль болон оросын хүмүүсийг тусгай гудамжаар явуулж байх, түүнчлэн гудамжинд монголчуудыг “Бүргэдийн суудал” үзүүлэхийг хориглох шийдвэр гаргаж байсан гэдэг. 

Монголчууд харанхуй бүдүүлгийн дээр маш их мухар сүсэгтэй. Монголчуудыг соёл боловсролын салбарт богино хугацаанд үсрэлт хийнэ гэсэн найдвар туйлын хөнгөмсөг ойлголт билээ. Үнэхээр ч тэд гайхалтай бүдүүлэг харанхуй байна. Төрийн жолоо атгадаг дээд лам, ноёдыг нь эс тооцвол монголчууд бүгдээрээ дэндүү арчаагүй төрхтэй.

Жирийн монгол хүн хэдэн мал, нүүдлийн хэвшлээс өөр юу ч мэдэхгүй. Бичиг үсэг, удам судар, түүх тэдэнд үгүй мэт. Ядаж хуучны хот балгас, хөшөө дурсгалын талаар хэлэх үггүй байдаг. 

Хүн амын дөнгөж ганц хувь нь бичиг үсэг гадарлах төдий. 

Хошуунаасаа гарч үзээгүй хүн үй түм байх ба хүрээг алс холын орноор төсөөлж манж хаан, оросын баатар цагаан хаан гэж байдгийг дуулах нь дуулжээ. Харин тэнд хаана хаана юу байдаг, тэндэхийн ард түмний амьдралын талаар юу ч мэдэхгүй. 

Гайхмаар ажигламтгай байдал бол монгол хүний содон шинж. Монгол хүн ердийн хуримтлуулсан сэтгэгдлээр ядмаг болоод ч тэр үү, эсвэл ямар ч ачаалалгүй байдаг эмнэг онгон ухааных нь тусгаж авах чадвар дэндүү их болоод ч тэр үү, ямартаа ч өрнөдийн зочдын огт анзааралгүй өнгөрөөж болох юмыг монгол хүн л гярхай харах чадвартай байдаг нь сонин. Тэдний нэг сайн тал нь бодь сэтгэл, зочломтгой зан. 
Монгол хүний зан төрхийн ихээхэн сэтгэл татам чанар нь энэ юм. Та хөмсөг зангидсан, дүнсгэр монгол эртэй барагтай л бол тааралдахгүй. Зан аашаа хувиргах нь их огцом. Нэг ёсондоо том хүн бус хүүхдүүд аятай сэтгэгдэл төрүүлнэ. 

Монгол хүн ер нь хөгжилтэй, бодь сэтгэл өвөрлөж, хаш цагаан шүд яралзуулан инээмсэглэж, бусдыг алиалан дооглож, тачигнатал хөхөрнө. Хээр талаар морин дэл дээр цээл хоолойгоор өргөн айзамт уртын дуугаа дуулна. Зочломтгой заншил нь бүр ч гойд. Ямар ч зочныг эелдэг сайхнаар хүлээн авч, хойморын ойролцоо суухыг урин гэрийн эзэгтэй цай аягалахад гэрийн эзэн хөөрөг барьж тамхилна. Ийм зочломтгой чанар нь аяны хүмүүсийн ажил үйлс, сэтгэл санааг хөнгөвчилдөг.

Урьд цагт эр эмийн харилцаа нь хатуу тогтсон хуулиар зохицуулагдаж байсан бол автономитын үеийн монгол оронд бэлгийн амьдрал ялангуяа дээд ангийнханд заримдаа найм, есөн насандаа эхэлдэг байна. Харин жирийн хүмүүсийн дунд энэ нь 15- 16 насанд эхлэх боловч гэрлэгсдийн ихэнх нь 17-19 настай байх жишээтэй. Залуу эрчүүдийн ихэнх нь хар нялхаасаа бэлгийн амьдралын амтыг амталчихсан байдаг аж. 

Монгол эмэгтэй өөр хаана ч байхгүй энгэр султай. Би монголын эрхзүйг тодорхойлох санаатай материал цуглуулж явахдаа учир сайн ойлгох хүмүүсээс хүчингийн хэргийг яаж шийтгэдэг тухай асуухад тэд ерөөсөө түгдрээд хариулж чадахгүй байлаа. Харин нэгэн номтой байрын ламаас асуухад “За даа манайд ч ийм гэмт хэрэг байдаггүй юм шүү дээ. Манай хүүхнүүд ердөө татгалздаггүй амьтад” гэж тун чиг илэн далангүй айлдаж байсан нь санаанаас гардаггүй билээ.

Эх сурвалж : khuvsgulnews.mn