Ар Монгол өнөөдөр яг 100 хүрэхгүй жилийн өмнө ямар байдалд байсан тийм л байдалд буцаж ирлээ. Эмх замбараагүй байдал түүний хажуугаар барууны хулгайч дээрэмчид хэрэн хэсэцгээсэн л орон боллоо.
Социализмын 70 жилд маш их үнээр олж авсан иргэнлэг, хүмүүнлэг амьдралыг 20 гаруйхан жилийн дотор нураасан. Нэг нэгийгээ хүндэтгэх, хайрлах, дэг журамтай, сахилга баттай, ичдэг, гэмшдэг болгож чадсан нийгэмт амьдралыг ардчилал нэрийн дор барууны орнуудын зөвлөгч, менежер нэртэй ганган нэрийн хуудастай хүмүүс ирж балласан. Тэдний ноцоосон галыг Ар Монгол өөрөө өрдсөн. Хоёр хөршүүд хараад мэл гайхаж цэл хөхөрсөн.
Барууны нэртэй орнууд Ар Монголыг анх яг Ази Африк Латин Америкийн ядуу колончлогдсон орнуудтай адил гэж доод хэмжээнд хандаж зөвлөлгөө нэртэй үймээн хийж тэднийг дагасан залуус бас тэдэнтэй сүлбэлдсэн хуучин социализмын кадерууд Ар Монголыг энэ дэлхийн хамгийн ядуу орнуудын жагсаалтанд оруулсан. 90 он хувьсгал нэртэйгээр барууны мөнгө хүүлэгчидийг угтан авч тэдэнд үйлчлэх үйлдэл цаанаа явагдсан. Залуучууд нийлэн дарвиж ээж аавынхаа эсрэг хашгирч бүтээн босголтыг доромжлож удахгүй Америкийг дагаж дэлхийн биш гэхэд Азийн бар болно, бас Сингапур болно гэж ёстой л хүн биш болцгоосондоо. Соёл устаж лам олшров.
Ар Монголыг ардчилалтай болгоно гэж хийсэн бүтээсэнээ муулахын дээдээр муулж залуучууд хаанаас ирж хэн байж байгаад хэн болсоныгоо умартаж тэжээсэн бяруу тэрэг эвдэнэ гэгчээр идсэн тогоо руугаа нулимцгаасан. Ердөө л энэ Улаанбаатарт өссөн залуус хөдөөнөөс дөнгөж орж байсан залуучууд нийлээд ийм зүйл хийсэн шүү дээ. Залуу хүн нэг буруу эргэвэл ёстой одоо юу ч тус болохгүй. Зүгээр цаг хугацаа харуулна даа гээд л хүлээхээс өөр аргагүй. Ерөөсөө улстөрд гаргасан амжилтаараа хийсэн муу муухайгаа дарах гэж оролдох бүтэхгүй.
90 онд Ар Монгол гэнэт л социализмд хэрхэн зовж зүдэрч дарангуйлуулж байсан тухайгаа уйлагнан тоочиж боорцог нэртэй дуу хүртэл зохиосон. Очирбат гэж нэртэй ерөнхийлөгч хамгийн анхны барууны хулгайчийг онгоцны буудал дээр хүртэл тэврэн авч муу муухай эхэлсэн. Тэдний хойноос улстөрийн тархи угаагчид болох Милтон Фридман, Сорос гээд бузар хүмүүсийн гар хөлүүд ирж улстөрийг устгасны дараа бизнэсийн мөнгө хүүлэгч Фридландын гар хөлүүд ирж энэ дэлхийн улс орнуудын сайн сайханыг устгаж нураадаг неолиберализмын нүгэл Ар Монголд нүүрлэсэн. Энэ үед Орос, Хятад хоёр гайхаад л хараад байсан. Тэдний тусыг хэн ч хэлсэнгүй. Социализмын үеийн коммунист гэдэг хөгшчүүд хүртэл барууны залуусыг дагачихсан үсээ будуулаад гүйж байсан.
Барууны орнууд Ар Монголыг ганцхан социализм л босгож ирж сайн сайхан амьдрал авчирч өгсөн шүү дээ гэдгийг үл тоомсорлон өөрсдөө социализмаас илүүгээр Ар Монголыг хөгжүүлэх шийдэл байхгүй байж дөнгөж цэцэглэж байсан орныг буцаагаад феодализмын орон болгосон. Хамгийн бүдүүлэг, хамгийн хулгайч, хамгийн зэрлэг, хамгийн араатан амьдрал 90 онд явагдсан. Ар Монголын бүтээн байгуулалтыг устгах үйл хэрэг алт дилер гэсэн Улаанбаатар хотод өссөн онгироо залуучуудаас эхэлсэн. Энэ онгироо залуучуудыг хөдөөнөөс ирсэн хамаатангийндаа амьдардаг залуучууд хөөргөж тэдэнтэй дуу нийлүүлэн 70 жилийн бүтээн босголтыг ердөө л 10 хүрэхгүй жилийн дотор өмч хувьчлал нэрийн дор устгасан.
Орос, Польш гэх мэт олон оронд очиж суралцах ёстой байсан залуус барууны сурталчилгаанд автагдаж ямар ч утгагүй наймаачид болцгоож сурч мэдлэг боловсролтой болох зорилгоо орхисон. Нэгэнт сураад авч чадахгүй бол мөнгө төлөөд авна гэж диплом, докторын цолны наймаа бас явагдсан. Мэдлэг боловсролыг доромжилж мөнгөгүй хүн хамгийн тэнэг хүн болж хувирсан. Мөнгөгүй л бол хэн ч биш гэсэн ийм адгийн зэрлэг амьдрал энэ дэлхийн хаа ч явагдсангүй.
90 онд тэнэглэлийн дээд цэгтээ хүрч хүний гэр бүлийг үймүүлж авгай хүүхэд булааж авч хүн ёс алдаж доод хэмжээнд очсон. Юу юугүй л баячууд төрж баячууд олон бол одоо тэр капитализмыг байгуулна гэж хөгшин залуугүй хөөрч мөнх амьдрах юм шиг мөнгөөр зодсон мөнгөөр худалдсан мөнгөөр хайрласан мөнгөөр бурханд мөргөсөн ариун битгий хэл нүгэлт амьдралыг Ар Монгол өдөөн хөөргөсөн. Тэр ч бүү хэл зүгээр нэрээ хүртэл өөрчилж ямар ч утгагүй овгийн нэртэй хүртэл болцгоосон. Нэг мэдэхэд гэр бүлийн хүмүүс бүгдээрээ өөр өөр овгийн хүмүүс болж нэг нэгнийгээ гадуурхаж хүртэл эхэлсэн. Ингэж хүн төрөлхтөний түүхэнд өөрөө өөрсдийгөө нураасан анхны ард түмэн болцгоосон. Ард түмэн ч гэждээ хэрвээ ард түмэн эрх чөлөөтэй бол түүнийг ард түмэн гэхээс биш эрх чөлөөгүй бол ард түмэн гэж хэлэхгүй харин боол эсвэл бусдын гар хөлүүд гэж нэрлэнэ. Үнэхээр 4 жил болгон сонгууль гэсэн нэрийн дор намаа сонгоно гэсэн тархи угаалтын дор яаж гэр бүл ээж аав ах дүү нар улстөржих нэрийн дор хүний боол болцгоодог билээ.
90 онд Америкууд хөөрхийсдөө гэж уйлагнасан хонхны дуу дуулсан залуучуудын үгэнд үнэмшиж тусламжийн бараа болгож онгоц дүүрэн гурил явуулж цагаан сараар цагаан гурилтай буузаа хийцгээсэн. Харин удалгүй Америкчууд Ар Монгол гурилын үйлдвэртэй, тариачин ангитай, трактор комбайнуудтай гэдгийг мэдээд их ч гайхсандаа. Ингээд барууны орнууд өөрийн мэдэлгүй анархист залуусын мэхэнд орж баларсан орныг аврахгүй бол болохгүй гэж ардчилал гэсэн шидэт үгээр залуусын тархийг угааж Ар Монгол гэсэн аж үйлдвэр хөдөө аж ахуйн орныг нураах их нураалт эхэлсэн. Их нураалтын дараа их хөөрөл явагдсан. Зурагтаар намын дарга нар хөөрөгөө гайхуулж дээлийн торгоо гялалзуулсан дээлт амьдрал эхэлсэн. Хаа л бол залуу хүн хөөрч хөгшин хүн ичсэн ийм л 20 жил өнгөрлөө.
Ар Монголыг мөнгө л гэсэн ганцхан үнэт зүйл авгай хүүхдээс авахуулаад улстөрийн товчооны өвгөн гишүүн хүртэл бүгдийг эзэмдэж хүнийг хүн гэхийн аргагүй араатанаас доор амьдрал явагдсан. Ардчилалын 20 жилд хичнээн хүн төрийн буруу бодлого ардчилалын дарангуйлалаас болж амиа хорлож, архинд орж, бусдын мэсэнд, орцныхоо үүдэнд үхэцгээсэнийг бүртгэж авбал ардчилалын хэлмэгдүүлэлт гэсэн улстөрийн цоо шинэ ойлголт гарч ирэх жишээтэй.
Хүмүүс сайхан зүйл бичилдээ, өөдрөг байялдаа гэдэг. Тэгвэл яаж? Муу муухайгаа хивснийхээ доогуур шүүрдэх гэж үү? Муу нуухаар сайн илчил. Гэм хийсэн хүмүүс гэмших ёстой. Достоевскийн бичсэн гэм ба гэмшил гэж ном бий.
20 жилийн дотор аав аав биш ээж ээж биш болчихсон шүү дээ. Өвөө ч өвөө биш болчихлоо шүү дээ. Эцэстээ хүүхэд хүүхэд биш болчихсон ийм ёс суртахууны наад захын ойлголтгүй орон болчихлоо. Нийгэмд дүрэм ёс зүй гэж устлаа шүү дээ. Ийм нийгэм биш бөөгнөрөл болсон газар хэн тэгээд ажил хөдөлмөртөө төвлөрч сайн сайхныг бүтээх гэж хичээх вэ дээ. Бүгд л стресстэй, депрэсстэй байна шүү дээ. Худлаа Ар Монголын тэнгэрт агаарт шингэсэн. Үүнийг нууж ийш тийш зугаалж хэрэгтэй хэрэггүй клуб байгуулж хагас бүтэн сайнд бяслагдаж сар жилээр улс орноосоо зугатаан явцгаадаг биздээ. Гадаадад очоод л нэг хүн ёсны амьдралтай золгодог.
Яагаад Ар Монгол ийм амин сүнсгүй сэтгэлийн амар амгалангүй зөвхөн л мөнгө хөөж лам хүртэл мөнгө ярьдаг бузар булай болчихсон бэ гэхээр чөлөөт зах зээлийн эдийн засаг нэртэй мушиган гуйвуулсан үйлдэл гэж болох. Өөрсдийгөө эдийн засагч гэж нэрлэдэг Англи хэл дээр ганц ном уншаад ойлгохгүй МУИС-ын профессорууд л банк санхүүгээ эдийн засаг гэж эндүүрдэг. Тэд том эдийн засагч Хайэк гээд л ярих дуртай гэсэн. Юу ч ойлгоогүй хүмүүс их сүржигнэдэг. Гэтэл эдийн засаг гэдэг бол Ар Монголд явагдаж буй нэг нэгэнтэйгээ өрсөлдөөн нэрийн дор дайсагнах биш. Эдийн засаг гэдэг нэг нэгэндээ туслаж дэмжиж хөгжих болохоос дайсагнаж өрсөлдөөд хөгжихгүй. Хувиа бодоод л зөвхөн хувийн ашигийн төлөө явбал нийгмийн буюу нийтийн ашиг гарахгүй тул түүнийг хэзээ ч эдийн засаг гэж нэрлэхгүй. Эдийн засаг өөрөө нийгмийн тусын тулд хийгдсэн. Энэ тухай Адам Смит бичсэн биздээ.
Хятад, Орос хоёр хөршүүдийнхээ байгуулж өгсөн барилга байгууламж, аж үйлдвэр, их дээд сургуулиуд, мэдлэг боловсрол, ёс суртахуун, цэцэрлэг гээд л иргэн хүнийг бэлтгэх байгууллагаас авахуулаад хүүхэд залуучуудыг хүмүүжүүлэх бүхий л бүтэцээ эвдэж нураасан. Хүүхдийн цэцрлэгийг хүртэл өмчилчихсөн өмчтөнгүүд дүүрэн байна шүү дээ.
Өнөөдөр яг л 100 жилийн өмнөх шиг мухар сүсэгт дарлуулж гадны сүм хийдүүдэд боолчлуулж оюуны том асуудалд орсон. Бизнесийн нэртэй банк санхүүгийн жинхэнэ ядуу орнуудыг боолчилж сурсан мянга мянган хүмүүс ирж Ар Монголыг ч ёстой сэглэж хаясандаа. Бонд гэдэг боохой бас гараад ирсэн. Ар Монгол өөрөө мухар сүсэгтэж номын сангаа нурааж сүм хийд барьдаг л улс боллоо. Хамгийн сүүлчийн том лам бизнэс Пүрэвбат гэж нөхөр Улаанбаатар хотоос нэг их холгүй сүм хийд барьж мөнгө хөөдөг лам зангаа дагалаа.
Ингээд мэдлэг боловсролоос хоцорч лам жаргасан Ар Монгол идэж ууж хөзөр тоглож машинтай давхих шив. Ингээд амьдрал өөрөө ямар ч зорилгогүй утгагүй болсон. Утгагүй амьдралуудаа Чингис архиар л угаацгаах шиг. Социализмын үед ямар амар амгалан амьдралтай байсанаа Ар Монгол 20 жилийн дараа ухаарч үнэт зүйлсээ нураасанаа харж ичихдээ түүх рүүгээ өөрөөр хэлбэл өвөг дээдэс зан заншил уламжлалт ёс гэсэн өнөөдөр ямар ч ач холбогдолгүй үлгэр домог руугаа зугатаасан. Ичсэндээ Орос, Хятад хоёрлуу л буруугаа өгч хэзээ ч ирэхгүй Америк руу горьдсон нүдээр ширтэнэ. Болдог бол Ар Монголыг нүүлгээд Америкийн өмнө Мексик хавьд очоод айл болоод буучих л мөрөөдөлтэй бололтой.
Өнөөдөр Ар Монгол үлгэр домог мухар сүсэг ярьсан агуйд гал тойроод л сууцгааж буй мэт. Агуй дотроо үлгэр домогоо түүх нэртэй болгож ном бичиж түүнийгээ сурах бичиг гэж бас нэрлэнэ. Ар Монгол түүх ярих болохоор зөвхөн Чингисээс хойших дундад зууны түүх ярих болохоос нэн шинэ түүх өөрөөр хэлбэл орчин үеийн түүх ярих маш дургүй. Яагаад гэвэл нууц задарч гадныханыг биш өөрсдийгөө мэхэлж үнэт зүйлээ устгаж үнэт зүйлгүй болсоныг хүлээн зөвшөөрөхөөс ичицгээдэг тул Чингис л гэсэн ганцхан түүхтэй.
Түүхийн ухаан, нийгмийн ухаан, анагаах ухаан гээд ухаан гэсэн ойлголтыг нэг л буруу хэрэглэж иржээ. Эндээс Монгол хүний ухааны асуудал алдагдсан. Хүн ухаан алдаж унахаас авахуулаад ухаан орох гэх мэт хүний тархи доторх үйл явцыг өнөөөдөр хүртэл тайлбарлаж чадалгүй Монгол хүний ухаан алдагдсан. Энэ алдагдсан ухаанаа цааш ухамсар гэсэн ойлголттой бас хутгаж хоёр чухал ойлголтын ялгааг алдагдуулжээ. Ухаан гэдэг хүний тархи дотор тул хөгжих ёстой үйл явц бөгөөд психологийн ойлголт. Ухааныг хөгжүүлж чадахгүй бол тэр чигээрээ хоцрогдох тул боловсрол болон сурган хүмүүжил гэсэн ойлголтууд хэрэгтэй.
Хүний ухааны дэргэд ухамсар бол философийн ойлголт. Тиймээс Ар Монгол түүхийг психологийн ойлголтоос философийн ойлголт руу ойртуулах хугацаа болсон. Ерөөсөө энд л Ар Монголын гүн төөрөгдөл зоогдсон. Философийн ойлголт болох ухамсар цааш этик буюу ёс зүйтэй хамаатай. Хүний үйлдэл ухамсартай явагдах чухал тул хүн өөрөө ухамсартай болох чухал. Тиймээс түүхийн ухаан ярих биш түүхийн ухамсар ярих хэрэгтэй. Ингэж чадвал түүхийг ухамсартайгаар бичиж чадна. Тэгвэл Ар Монгол хойд хөрш Орос өмнөд хөрш Хятад хоёртой хэрхэн ухамсартай түүх бүтээх вэ?
Орос, Хятад хоёр хөршүүд Ар Монголын бүхий л номууд болон сурах бичгүүдийг судлаж ерөнхий дүгнэлт гаргахгүй бол Ар Монгол өөрсдийн хийсэн бүхий л хэлмэгдүүлэлт, завхруулга, алдаануудаа хоёр хөршдөө л чихэж өөрсдийгөө юу ч хийгээгүй ямар ч буруугүй гэж түүхийн том хар нүхэнд унасан шүү. Өөрсдийгөө хөгжүүлж урагшлуулж дэвшүүлж чадалгүй сав л хийвэл Чингис хаан ярьж яаж Хятад, Орос хоёрыг эзэлж сөнөөж алж хядаж явсанаараа л сайрхаж юмны учир мэдэхгүй энэ хорвоог зөвхөн л хуурч мэхэлж залилах ёстой гэсэн ойлголттой Ар Монгол сүүлийн 20 жилийг өнгөрөөсөн. Үүнийг урлагийнхан нэртэй мухар сүсэгтэнгүүд их ч хөөрөгдөж сүүлдээ бүр бөө нэртэй болцгоож физик математикийн ойлголтуудыг хүртэл мушгиж гуйвуулж дэлхийн инээд болцгоосон.
Сүүлийн 20 жилд Орос, Хятад хоёр хөршүүдийг неолибеарлизм нэртэй хамгийн зэрлэг капитализмын араатан банк санхүүгийн мөнгө хүүлэгчид нураах гэсэн боловч чадсангүй. Харин Орос, Хятад хоёр дэлхийн тавцан дээр буцаж байраа олж чадсан. Хоёр хөршүүд зэрлэг капиталтизмын эсрэг тэмцэж ард түмнээ аврах гэж зовж зүдэрч явахад Ар Монгол яг л бүтэхгүй гадаадын мөнгө хүүлэгч нарт өөрсдийгөө бэлэглээд өгсөн дөө. Барууны мөнгө хүүлэгчид ирж Ар Монголоор тоглож онгироо залуучуудаар тоглож байхад тухайн үедээ төр яагаад Орос, Хятад хоёроос зөвлөлгөө авч барууныханы эсрэг арга хэмжээ авсангүй вэ? Нээлтэй нийгэм гэж Соросын үгэнд хууртаж энэ дэлхийн хамгийн том хулгайч нарт улс орноо шидэж өгцгөөсөн. Түүнийгээ капитализмтай боллоо эсвэл зах зээлийн эдийн засагтай боллоо гэж нэг залуу их л онгирсондоо. Хонг Конг хотод очоод бас хулгайгаа ярьж онгирсон гэсэн.
Ар Монгол дахиад л Орос, Хятад хоёроор тэжээлгүүлэхээ мэдэхгүй л Америкийн номын дэлгүүрийн хамгийн хэрэггүй номнууд орчуулсандаа л хөөрөх шивдээ. Хөөрүү онгироо огшоо омогшдог залуустай орон ийм л байдаг аж.
Ар Монгол ядахдаа хоёр хөршөөсөө суралцахгүй хаа холын ямар ч үр нөлөөгүй нөхдийг даган дууриаж сүүлдээ Хятадын эдийн засгийн нээлттэй бодлогыг буруугаар сурталчилж аж үйлдвэрээ устгасан. Ингээд зогсохгүй Оросын перестройка буюу өөрчлөн байгуулалтыг бас зориуд мушгиж төрийн бүтэцийг эвдсэн. Энэ хоёр мушгин гуйвуулгад зөвхөн залуучууд биш социализмын үеийн улстөрийн хуучин кадерууд оролцож маш том нүгэл хийсэндээ. 70 настад даруулга хэрэгтэй гэж хөгшин залуу хоёр нийлэхээрээ яадагийг яруу тодоор харуулсан.
Ар Монгол 90-ээд онд дотроо ингэж хоорондоо зодолдож байх үед гадаадын мөнгө хүүлэгч тархи угаагчид ирцгээж найр наадам болсон. Барууны шинжээчид нэртэй мөлжигчид ирж Ар Монголыг шилжилтийн орон гэж нэрлэсэн. Хаанаас хаашаа шилжих хэрэг вэ? Хувьчлаж нээлттэй хөгжлийн эдийн засаг үүсгэж Хятад орон шиг болж чадалгүй Ар Монгол бүх аж үйлдвэрээ устгаад машин техникийг Хятад орон луу зөөчихсөн шүү дээ. Ямар шилжилт? Бүтээсэн баялагаа гадагшаа шилжүүлсэнээ хэлж байна уу?
Ар Монгол социализмын үед дөнгөж гадаад орнууд руу оюутан залуусаа мянга мянгаар сургаж жинхэнэ улс шиг улс болох гэж байсан байтлаа гэнэт ямар ч утгагүй Польшийн усан онгоцны боомтын ажилчидын бослогыг жинхэнэ ардчилал гэж ойлгуулаад хэнд ч хэрэггүй ардчилсан хувьсгал нэртэй анархизм Ар Монголыг буцаагаад феодализмын Ар Монгол буцаагаад болгох сүүлийн 20 жилийн төөрөгдөл явагдсан.
Перестройка бол дэлхийн хоёр ч дайныг ялж гарч ирсэн Орос оронд хэрэгтэй байсан. Түүний хажуугаар ЗХУ-ыг устгах гэсэн барууны хүчирхийлэл дэндүү хүчтэй байсан тул ЗХУ нуран унасан. Гэхдээ Орос орон өөрийгөө авч үлдэж харин Орос орны хооллодог байсан орнууд хөсөр хаягдаж өнөөдөр дэлхийн хамгийн ядуу хамгийн их зөрчилдөөнтэй хамгийн их дайн дажин болсон орнууд болжээ. Ар Монгол ч гэсэн тэр л орнуудын хувь заяа ирж мэдлэг боловсролоос алс хаягдаж идэж ууж наадам хийж цол шагнал тараадаг хөөрхий тоглоомын орон болжээ.
Ар Монгол тэртэй тэргүй социалист ардчилсан орон байсан. Хэрвээ капиталист ардчилсан орон болох гэж 90 онд Сүхбаатарын буюу Чингисийн талбай дээр гарч ирсэн бол одоо тэр капитализмд аваачих ёстой аж үйлдвэр хаана байна?
Аж үйлдвэр байхгүй бол капиталистууд төрөхгүй. Капиталистууд төрөхгүй бол яаж капитализмд орох билээ. Зөвхөн төв банк тойрсон хүү зээлээс авахуулаад өр цаашлаад бонд ярихаас хэтрэхгүй ийм орон яаж эдийн засагтай болж чадах вэ дээ? Эдийн засаг гэдэг бол хөдөлмөр дээр тогтож нэмүү өртөг үйлдвэрлэж тэр нэмүү өртөгийн татварын хэмжээгээр улс орон амьдардаг. Гэтэл Ар Монгол хилээр контэйнэр оруулж ирдэг контэйнерийн худалдаан дээр тогтдог яг л 100 жилийн өмнөх шиг Хятадтай худалдаа хийдэг худалдааны орон болсон. 100 жилийн өмнө тэмээгээр зөөдөг байсан бол өнөөдөр контэйнэрээр зөөдөг болсонд л ялгаа бий. Тиймээс ганцхан худалдааны татвар байх ёстой атал бас л гадаадын аж үйлдвэртэй орныг дууриаж нэмүү өртөгийн татвар гэж зохиомол хөрөнгө цуглуулдаг.
Олигтой аваад явчих төр сүүлийн 20 жилд бүрэлдэж чадалгүй баян тарган гэр бүлүүд л үүслээ шүү дээ. Капитализм гэдэг бол баян тарган хүмүүсийн ажил биш ёстой л өдөр шөнөгүй хөдөлмөрлөдөг хөдөлмөрч бас эх оронч хүмүүсийн үйл хэрэг. Барууны улс орноо авч явдаг эдийн засагчаас авахуулаад улстөрч хүмүүс эх оронч хүмүүс байдаг. Ар Монголд эх орон гэсэн ойлголт байхгүй. Тиймээс ч Сүхбаатарын талбай дээр Чингис, Сүхбаатар, Майдар гээд гурван зөрчилтэй хэрүүл үүсгэсэн гурван улстөр зөрчилдөнө. Олонх нэрийн дор хар маасын сонгосон Их Хурал цаашид элит хүмүүс гарч ирж элит Их Хуралтай болоогүй цагт худлаа үргэлжилсэн хэвээр.
100 хүрэхгүй жилийн дараа Ар Монгол буцаад яг анх Орос, Хятад хоёр ямар байдалтай угтаж авсан одоо тийм л байдалтай байгаа шүү гэдгийг Оросын Путин, Хятадын Ши Жинпинг хоёр сайн мэдэж байгаа. 100 хүрэхгүй жилийн дотор Ар Монгол энэ хорвоогийн мэдлэг боловсролыг өөртөө шингээж чадахгүй гэхэд ядаж энэ дэлхийн ёс суртахууныг сурч авсангүй шүү дээ. Үүний тулд ном унших хэрэггүй зөвхөн л хүн чанар хэрэгтэй байсан. Гэтэл өнөөдөр Ар Монголын төр ямар билээ. Сайд л болох гэсэн хүмүүс. Их хуралд гишүүн болох гэсэн мөрөөдөл. Юу ч болж чадахгүй бол гадаадад элчин сайд болчихвол бас сайд шүү дээ.
Юу ч сурсангүй дээ. Юу ч сураагүйгээ нууж далдалж худлаа явсаар Ар Монгол зөвхөн өөрөө өөрсдийгөө л хуурсаар л байна. Одоо удахгүй намар болно. Түүний дараа өвөл. 90 онд ардчилсан хувьсгал хийчихлээ гэж өөрсдийгөө хуурсан. Хэний төлөө ямар зорилготой түүний дараа яах гэж хувьсгал хийсэн бэ? Хэн ч өнөөдөр хариулж чадахгүй. Үндэстэний ашиг сонирхол байхгүй зөвхөн хувийн ашиг сонирхол хайсан орон яаж л бол яаж төөрөгдөнө. Барууныхан чадлаа…
Философич Санжаадамбын Молор-Эрдэнэ
