Шинжлэх ухааны салбарт хийх реформыг эрчимжүүлэх түүхэн шийдвэр гарлаа. 2019 онд шинжлэх ухааны ажилтны анхдугаар их хурлыг анх зохион байгуулснаас хойш Шинжлэх ухааны салбарын реформ шинэчлэлүүд өнгөрсөн жилүүдэд бидний санасанд хүрч чадаагүй, академик эрх чөлөө хангагдаагүй олон асуудалд боймлогдсон хэвээр байсан. Шинжлэх ухааныг хөгжүүлэхэд нэн тэргүүнд академик эрх чөлөөг бүрдүүлэх үндсэн гурван асуудал дээр тулгуурлах нь зүйтэй.

Үүнд: Эрдэм шинжилгээний байгууллага судалгааны үндсэн чиг үүргээ хэрэгжүүлэх;

Эрдэм шинжилгээний байгууллагуудын олон эх үүсвэрт, зохистой санхүүжилтийг бүрдүүлэх; Эрдэм шинжилгээний байгууллагуудын судалгааны орчин, нөхцөлийг сайжруулахын зэрэгцээ судалгааны хэрэглэгдэхүүн, газар, байшин барилгыг зориулалтын дагуу ашиглах эрхийг нь баталгаажуулах асуудлууд юм.

Эрдэм шинжилгээний байгууллага судалгааны үндсэн чиг үүргээ хэрэгжүүлэх боломж нь хэр байна вэ?

2015 онд гарсан Засгийн газрын шийдвэр нь Олон хүрээлэнгүүдийн хувь заяагаар тоглосон, үүд хаалгаа барихад хүргэсэн байдаг. Энийг манай шинжлэх ухааныхан Засгийн газрын хар шийдвэр гэж ярьдаг. Тус хийгдсэн бүтцийн өөрчлөлтийн хүрээнд 6 эрдэм шинжилгээний байгууллагыг их сургуулийн бүтцэд харьяалуулан төсвөөс гаргаж, өөрийн үйл ажиллагааны орлого болон сургалтын төлбөрөөс цалин, урсгал зардлаа санхүүжүүлэн үйл ажиллагаа явуулж байхаар шийдвэрлэсэн байдаг. Энэ нь их сургуулиудын хувьд эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн судалгаа хөгжүүлэлтийг дэмжих бус харин тэдэнд санхүүгийн дарамт учруулж хэвийн үйл ажиллагаанд нь сөргөөр нөлөөлөх болсныг их сургуулийн харьяалалд ажиллаж буй хүрээлэнгүүдийн бодит байдал харуулж байна.

Өчигдрийн засгийн газрын хуралдаанаар улс орны хөгжил дэвшилд хэрэгтэй байгаа хүрээлэнгүүдээ бид сэргээлээ. Үүнд Дулааны техник технологийн хүрээлэнгээ шинээр сэргээж байна. Шинээр тархи, сэтгэл судлалын хүрээлэнг байгууллаа. Мөн сургалт судалгааны хүрээлэн, технологийн инкубатор гэж улс орны хөгжил дэвшилд хэрэгцээтэй шаардлагатай байгаа социализмын үед маш том, эрдэм, мэдлэг, технологийг хуримтлуулсан эрдэмтдийн багаар ажиллуулж байсан хүрэлэнгүүдээ шинээр сэргээсэн түүхэн шийдвэрийг гаргалаа. Шинжлэх ухааны академийн харьяанд Тархи, сэтгэл судлалын хүрээлэнг шинээр байгуулж байгаа нь Монгол Улсад ирээдүйд зайлшгүй хөгжүүлэх шаардлагатай дэлхийн тэргүүлэх шинжлэх ухааны салбар болох тархи судлалын шинжлэх ухаан, салбар хоорондын судалгааны платформыг хөгжүүлэх үндсэн зорилготой юм. Мөн нийгмийн сэтгэлзүйн өөрчлөлт, хүн амын дунд зонхилон тохиолдох өвчлөлийн оношилгоо, эмчилгээний аргачлалыг орчин үеийн дэвшилтэт технологид суурилсан судалгаанд үндэслэн сайжруулах ач холбогдолтой юм.

Төр өөрөө судалгаа шинжилгээнд жилд 20 орчим тэр бум төгрөгийг зарцуулдаг боловч энэ судалгаа шинжилгээ манай хүрээлэнгүүд дээр хийгддэггүй дунд нь ченжүүд тендер аваад буцаагаад манай хүрээлэнгүүдээр хийлгэдэг ийм буруу тогтолцоо байсан учир төр өөрөө цаашдаа эрдэм шинжилгээний судалгаанд зарцуулагдаж байгаа энэ санхүүжүилтийг тэргүүн ээлжинд төрийнхөө хүрээлэнгүүдээр хийлгэдэг тогтолцоонд шилжүүлж байна. Шинжлэх ухааны салбарт хийгдэж байгаа судалгаанууд “Үхлийн хөндий”-г давж гарч байж нэг оршин тогтнож байна. Санхүүжилтийн гаж байдлаас үүдэлтэй 20 сая төгрөгөөр хэрэгжиж байгаа судалгаанууд үр дүнгээ өгөхгүй байгаа нь ойлгомжтой. Суурь судалгаанууд орхигдоод цаашид хэрэглээний судалгаа болж инноваци, патент болж чадахгүй байна. Иймд судалгааны үндсэн чиглэлээ тогтоон дэлхийн шинжлэх ухаантай өрсөлдөхүйц арга замыг гаргах нэн шаардлага тулгарч байна. Энийг бид засна.

Эрдэм шинжилгээний байгууллагуудын олон эх үүсвэрт, зохистой санхүүжилт байна уу?

Олон улсад эрдэм шинжилгээний байгууллагуудын шинжлэх ухаан, технологийн салбарын санхүүжилтийн 20 хувийг цалинд, 80 хувийг эрдэм шинжилгээ судалгааны ажилд зарцуулдаг бол, манай улсын хувьд 67,3%-ийг цалин, тогтмол зардалд, үлдсэн 32,3%-ийг эрдэм шинжилгээний ажилд зарцуулж байна. Энэ нь өөрөө ДНБ-ний 0,2 хувьд ч хүрэхгүй байна. Гэтэл бусад улс орнууд шинжлэх ухаандаа 2-5 хувийг зарцуулж байна.

БСШУ сайдын асуудлыг авч боловсролын салбарын шинэчлэлийг хийхээс гадна манай салбарын том салбар болох ШУ -ны салбарын шинэчлэлийг хийх бодитой боломжууд бүрдэж байна гэж харж байна. ШУ-ны салбарын санхүүжилт ойлгомжгүй тогтолцоотой явж ирсэн. Зарим хүрээлэнгүүд нь ШУ Яамны харьяа, зарим нь ШУ технологийн сангийн харьяа, зарим нь их дээд сургуулиудын харьяа гээд тодорхой бус ирсэн санхүүжилтийн их үүсэвэрийг ойлгомжтой болгож Монгол улсад байдаг ШУ технологийн сангийн санхүүжилтийг нээлттэй шударга тогтолцоонд шилжүүлэх зайлшгүй шаардлага үүсч байна гэж харж байна. Өнгөрсөн арав харуй жилийн хугацаанд энэ шинжлэх ухаан технологийн сангаас нийт 4000 орчим судалгааг 150 орчим тэр бум төгрөгөөр санхүүжүүлсэн дүн байдаг харамсалтай нь өнөөдөр эдгээр өндөр өртөгтэй хийсэн судалгаануудын хэд нь яг өнөөдөр эдийн засгийн эргэлтэд орсон, хэд нь инновац, патент болсон, хэд нь бодитой шинжлэх ухааны суурь судалгаа болсон гэсэн үзүлэлт байхгүй, муу байна. Цөөхөн эрдэмтэд цөөхөн хэдэн судадгааг жил болгон санхүүжүүлдэг ийм ил тод бус “Шинжлэх ухааны ЖДҮ” гэж бодохоор байдалтай байна. Сая өнгөрсөн хугацаанд явж ирсэн санхүүжилтийн нэг сул тал бол жил болгон хуримтлагддаг санд ирдэг 10-12 тэрбумыг бүх судалгаануудад жилд 20 сая орчим төгрөгөөр хуваарилж санхүүжүүлдэгтэй холбоотой. Ямар ч салбарт бодитой үр дүн гардаггүй. Эрдэм шинжилгээний байгууллагдуудын судалгааны үндсэн чиглэлийг нарийвчлан тодорхойлж, урсгал зардлыг тогтмол олгон, орон тооны дээд хязгаарыг тогтоон цалинжуулах, чиг үүрэгт хамаарах зардлыг тухайн байгууллагын төсөвт төсөвлөдөг байх, төсвийг үндэслэлтэй, бодитой төсөвлөж тайлагнах меанизмийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй хийснээр эрдэм шинжилгээ бодит үр дүн гарч, үйл ажиллагаа нь тогтворжин хөгжих боломж бүрдэнэ.

Мөн эрдэм шинжилгээний байгууллагуудын олон эх үүсвэрт санхүүжилтийг бүрдүүлэн, төрөөс оновчтой захиалгаа өгөх байдлаар дэмжин тогтвортой үйл ажиллагааг нь баталгаажуулдаг болгохын тулд судалгааны үндсэн чиглэлээ тодорхойлж санхүүжилтээ олгох, мөн өрсөлдөөнт санхүүжилт гэсэн хоёр төрлийн санхүүжилтийг шинжлэх ухааны салбарт бий болгоно. Үр дүнд суурилсан санхүүжилтийн тогтолцоо, шинжлэх ухааныхаа мэргэшсэн чадварлаг хүний нөөцийг бий болгох залуу эрдэмтдээ тэтгэлэгээр дэмжих, боловсролын зээлийн сангаас ахисан шатны магистр докторантурын сургалтын тэтгэлэгийг эрдэмтдээ олгох боломжуудыг хангаж ажиллах өөрчлөлтүүдийг хийж байна.

Эрдэм шинжилгээний байгууллагуудын судалгааны орчин, нөхцөл ямар байна вэ?

Дээрх хоёр үндсэн зүйл хангагдаад ирэхээр судалгаа хийх орчин нөхцлийн асуудал зайлшгүй тулгарна. Судалгаа хийх лабораторийн тооллого хийлгэхэд манай төр чамгүй олон, 300 гаруй лабораторитой байна. Харамсалтай нь улсын хэмжээнд хийсэн лабораторийн тооллогоор нийт лабораторийн 70-80 хувь нь социализмийн үеийн хэм хэмжээнээс гараагүй, шинэчлэл огт хийгдээгүй орчин цагийн шинжлэх ухааны судалгаа шинжилгээ хийх шаардлагыг хангаж чадахгүй байна. Зарим лабаораторийг шалгаж үзэхэд улсын төсвийн хөрөнгөөр хийсэн 5 сая орчим долларын өртөгтэй лаборатори хүртэл ажиллахгүй тоосонд дарагдаад хэвтэж байгаа харамсалтай дүр зураг байна. Тийм учраас цаашдаа лаборатрийн талаар авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээгээ эрчимжүүлж салбар дундын лабораториуд гэж адилхан лабораториуд биш Их дээд сургуулиуд, хүрээлэнгүүд тусдаа лабораторитай биш салбар дундын лабораторийг хөгжүүлэх, лабораторийн боловсон хүчин урсгал зардлуудыг тодорхой шинжлэх ухааны үндэмслэлтэй санхүүжилтээр шийдвэрлэж явуулах ийм зарчимд шилжүүлэх шаардлага байна. Хүрээлэнгүүдийн газар маш их хулгайд алдагдсан байсан дуртай бүхэн нь авдаг байсан байна. Жишээ нь, ботаникийн хүрээлэн, хөдөө аж ахуйн хүрээлэнгүүдийн газар маш их алдагдсан. Засгийн газрын хуралдаанд оруулж авч хэрэгжүүлсэн нэг чухал асуудал бол хүрээлэн, их, дээд сургуулиудын газруудыг тусгай хэрэгцээнд авч байгаа явдал юм.