Засаглалын үйл ажиллагаанд иргэдийг төлөөлөн оролцох хүмүүсийг сонгох өдөр аравдугаар сарын 15. Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-ын 

төлөөлөгчдөө сонгох нь УИХ-ын гишүүнийг сонгохоос ч чухал байх учиртай. Яагаад гэвэл тухайн орон нутагт юу хийх, төсвөө хэрхэн зарцуулах гээд орон нутагт хамааралтай шийдвэрүүдийг гаргаж, иргэдтэй нягт уялдаатай ажиллах төлөөллийн байгууллага нь ИТХ юм.

Харин “Манай хороо, суманд зам тавиад өг. Худагтай болмоор байна. Харанхуй гудамжуудыг гэрэлтүүлэгтэй болгомоор байна” гэх мэт ахуйн хүрээний санал, хүсэлтийг иргэд УИХ-ын гишүүнд нэр дэвшигчдэд хандан хэлэх нь олонтаа. Гишүүдийн үндсэн үүрэг нь худаг гаргах, гэрэлтүүлэг тавих биш ч сонгогчдын саналыг авахын тулд тойргийнхоо ахуйн ажилд анхаарна, хийнэ гэж амлахаас өөр аргагүй. Ингээд төсөв батлах үеэр гишүүдийн анхаарал улсын хөгжлийн нэгдсэн бодлогод бус гудамжны гэрэлтүүлэг, айлын хашааны худаг, хорооллын зам зэрэгт төвлөрөх нь тэр.  Ийм л дүр зураг жилийн жилд бий болдог нь төсвийн зарцуулалт үр дүнгүй болоход нөлөөлж буй.

Нөгөөтэйгүүр зам нь эвдэрхий, гудамж нь гэрэлгүй байвал тойргоос сонгогдсон гишүүн нь ажлаа хийхгүй байгаатай холбон ойлгох нь ч түгээмэл. Уг нь энэ ажлыг орон нутгийн өөрөө удирдах байгууллагынхан буюу ИТХ нь хийх ёстой. Гэтэл нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын ажил, үндсэн чиг үүргийг иргэд төдийлөн мэддэггүй нь судалгаагаар ч тогтоогдсон байна.

Нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын талаарх иргэдийн хандлагын суурь түвшин тогтоох тухай судалгаагаар иргэдээс ИТХ-ын үндсэн чиг үүргийн талаар ямар ойлголттой болохыг тодруулан асуухад судалгаанд оролцсон нийт иргэдийн иргэдийн 25 хувь нь огт мэдэхгүй гэжээ. Өөрөөр хэлбэл, дөрвөн хүн тутмын нэг нь “Мэдэхгүй, энэ талаарх мэдлэг огт байхгүй” гэж хариулсан байна.  Байршлын хувьд Улаанбаатар хотын иргэд орон нутгийн иргэдээс ИТХ-ын талаарх ойлголт бага зэрэг илүү байсан аж. Харин бага зэрэг мэдээлэлтэй гэсэн нь судалгаанд оролцсон иргэдийн ихэнх нь байжээ.

Улмаар иргэд ИТХ-ын сонгуульд төдийлөн ач холбогдол өгдөггүй нь ИТХ-ын сонгуулийн ирц жил бүр хүрдэггүйгээс тодорхой харагдана. Орон нутгийн шийдвэр гаргах түвшинд хэнийг төлөөллөөрөө сонгох вэ гэдэгтээ анхаарал хандуулдаггүй, сонгуульд идэвхтэй оролцдоггүй, нэр дэвшигчдээс зүс таних хүнээ л сонгочихдог хайхрамжгүй, хариуцлагагүй иргэд ч олон бий.

Ингээд ИТХ-ын эрх үүргийн талаар мэдээлэл хүргэе. Эндээс ИТХ-ын сонгуульд яагаад анхаарах шаардлагатай вэ гэдэгт хариулт авах биз ээ.

Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь томорч нэгжийн шат өсөх тусам сум, дүүрэг, аймаг, нийслэлийн эрхлэх асуудлыг иргэд нийтээр хуралдан шийдвэрлэх боломжгүй болдог. Тиймээс иргэд сонгосон төлөөлөгчдөөрөө дамжуулан засаглалын үйл ажиллагаанд оролцох “төлөөлөх байгууллага” шаардлагатай байдаг. Үндсэн хуульд “Нутгийн өөрөө удирдах байгууллага бол аймаг, нийслэл, сум, дүүрэгт тухайн нутаг дэвсгэрийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал, баг, хороонд иргэдийн Нийтийн Хурал” хэмээн тодорхойлжээ.

ИТХ нь сонгогдсон нутаг дэвсгэрийн нийгэм, эдийн засаг, хөгжлийн бодлогын асуудлыг ИТХ болон чөлөөт цагт Тэргүүлэгчдийн хуралдаанаар хэлэлцэн шийдвэрлэж, гаргасан шийдвэрээ хэрэгжүүлдэг юм. Мөн нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын хувьд хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд хяналт тавьж, иргэдийн эрх ашгийг хамгаалж, тэдэнтэй тогтмол холбоотой ажиллан, санал гомдлыг зохих журмын дагуу шийдвэрлэн, Засаг даргыг нэр дэвшүүлэх, түүнийг чөлөөлөх, огцруулах болон Засаг дарга, тухайн нутаг дэвсгэрт төрийн үйлчилгээг үзүүлэх байгууллагуудын үйл ажиллагаанд хяналт тавьж ажиллах үүрэгтэй. 

 Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-ын бүрэн эрх

-Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурал, Засгийн газар, яам, агентлаг, дээд шатны Хуралд болон төрийн эрх бүхий бусад байгууллага, албан тушаалтанд хуулиар харьяалуулснаас бусад тухайн нутаг дэвсгэрийнхээ эдийн засаг, нийгмийн болон зохион байгуулалтын ямар ч асуудлыг хэлэлцэж бие даан шийдвэрлэх эрхтэй бөгөөд дараах асуудлыг өөрийн онцгой бүрэн эрхэд хадгалж хэрэгжүүлнэ.

Хурлын зохион байгуулалт, хяналт шалгалтын талаар:

• Хурлын төлөөлөгчдийн бүрэн эрхийн тухай асуудал;
• Хурлын дарга, Тэргүүлэгчдийг сонгох, өөрчлөх;
• тухайн Хурлын хороо, түр хороо байгуулах, түр хороог татан буулгах, хорооны дарга, бүрэлдэхүүнийг сонгох, өөрчлөх, ажлынх нь тайланг хэлэлцэх;
• Засаг даргыг томилуулах, чөлөөлөх болон огцруулах санал гаргаж аймаг нийслэлийн Засаг даргад уламжлах;
• сум, дүүргийн Засаг даргын үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг батлах, тайланг хэлэлцэж үйл ажиллагаанд нь үнэлэлт, дүгнэлт өгөх;
• тухайн Хурлын төлөөлөгчөөс Засаг даргад тавьсан асуулгын хариуг хэлэлцэж, шаардлагатай бол зохих шийдвэр гаргах;
• тухайн Хурлын Тэргүүлэгчдийн шийдвэр хууль тогтоомж, Засгийн газар, тухайн асуудлыг харьяалах дээд шатны байгууллагаас гаргасан шийдвэрт нийцээгүй бол хүчингүй болгох;
• хууль тогтоомж, Засгийн газар, тухайн асуудлыг харьяалах дээд шатны болон тухайн Хурлын шийдвэрийн биелэлтийг хангах ажлыг Засаг дарга хэрхэн зохион байгуулж байгааг шалгах, үнэлгээ өгөх;
• хууль тогтоомжийн хүрээнд Хурлын төсвийг батлах.

Нутаг дэвсгэрийн эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн талаар:

• Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт, түүний удирдлагын тухай хуулийн 9.10, 9.11-д заасны дагуу Аймаг, нийслэл, хотыг хөгжүүлэх таван жилийн үндсэн чиглэл болон Аймаг, нийслэл, хотын хөгжлийн жилийн төлөвлөгөөнд санал өгөх
• Засаг даргын өргөн мэдүүлснээр сум, дүүргийн төсвийг хэлэлцэж батлах, түүнд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах, төсвийн гүйцэтгэлийн тайланг батлах;
• орон нутгийн төсвийн бус орлогоор хөгжлийн сан байгуулах, уг сангийн эх үүсвэр, зориулалтыг тогтоох, сангийн хөрөнгийн зарцуулалтын журам, тайланг батлах;
• тухайн орон нутгийн өмчит үйлдвэрийн газрын үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн, үзүүлж буй үйлчилгээний үнэ тариф үндэслэлтэй эсэхийг хянах, журам тогтоох;
• хуульд заасан хязгаар, шаардлагад нийцүүлэн орон нутгийн зарим татвар, төлбөр, хураамжийн хувь хэмжээг тогтоох;
• нутаг дэвсгэрийнхээ эдийн засаг, нийгмийн хөгжил, хэтийн төлөвийг бүсчилсэн хөгжлийн зорилтот хөтөлбөр, Аймаг, нийслэл, хотын таван жилийн үндсэн чиглэл, хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн болон хотын ерөнхий төлөвлөгөөтэй уялдуулах асуудлыг хэлэлцэн шийдвэрлэх;
• бүс нутгийн болон засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн бусад нэгжтэй хамтран ажиллах тухай гэрээ, хөтөлбөр, бусад баримт бичгийг батлах;
• нутаг дэвсгэрийнхээ газрыг зүй зохистой ашиглах, үржил шимийг нь дээшлүүлэх, байгаль орчныг хамгаалах бусад арга хэмжээний цогцолбор хөтөлбөрийг батлах;
• нутаг дэвсгэрийнхээ тодорхой хэсгийг орон нутгийн тусгай хамгаалалтад авах тухай Засаг даргын саналыг хэлэлцэн шийдвэрлэх;
• тухайн нутаг дэвсгэр дэх аж ахуйн нэгж, байгууллагаас хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төсөл, арга хэмжээ нь хүн ам, мал, амьтны эрүүл мэнд, байгаль орчинд сөрөг нөлөө үзүүлэхээр бол энэ тухай Засаг даргын мэдээллийг хэлэлцэж шийдвэр гаргах, шаардлагатай бол хууль тогтоомжид нийцүүлэн журам тогтоож мөрдүүлэх;

Орон нутгийн өмчийн талаар:

• орон нутгийн өмчийн зүйлсийн өмчлөгчийн эрхийг хэрэгжүүлэх;
• орон нутгийн нийтийн зориулалттай өмчид хамаарах эд хөрөнгийн жагсаалтыг батлах, хууль тогтоомжид заасан журмын дагуу түүнийг эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах;
• орон нутгийн нийтийн зориулалттай өмчлөлийн зүйлсийг хуульд заасан нөхцөл, журмын дагуу иргэн /Монгол Улсын иргэн, гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүн/, орон нутгийн бусад өмчийн хуулийн этгээдэд эзэмшүүлэх, ашиглуулах;
• орон нутгийн өмчийн эд хөрөнгийг түрээслүүлэх журмыг Иргэний хуульд нийцүүлэн тогтоох;
• орон нутгийн өмчийн эд хөрөнгийг нийтийн зориулалттай өмчид, эсхүл өөр өмчид шилжүүлэх журмыг тогтоох;
• орон нутгийн өмчийн оролцоотой аж ахуйн нэгжийн эд хөрөнгө, хувьцааны өөрт ногдох хувийг тодорхойлох, түүнчлэн тухайн орон нутгийн төсвийн хөрөнгө, бэлтгэл нөөц, бусад үл хөдлөх, хөдлөх эд хөрөнгийг эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах журмыг хууль тогтоомжид нийцүүлэн тогтоох;
• орон нутгийн өмчит хуулийн этгээд байгуулах, өөрчлөн байгуулах, татан буулгах шийдвэр гаргах, дүрмийг батлах;
• орон нутгийн өмчийн оролцоотой хуулийн этгээдийн эд хөрөнгөөс бусад өмчийн этгээдтэй хамтран хуулийн этгээд байгуулах, хөрөнгө оруулах, оруулсан хувь хөрөнгөө татан авах асуудлыг хууль тогтоомжид заасны дагуу шийдвэрлэх;
• орон нутгийн өмчит хуулийн этгээдээс дагаж мөрдөх журам, төлөвлөлт, ашиг орлогын хуваарилалт, цалин хөлсний норм, нормативыг тогтоох;
• орон нутгийн өмчийн эд хөрөнгийн ашиглалт, хадгалалт, хамгаалалтад тавих хяналт шалгалтыг зохион байгуулах;
• орон нутгийн өмчийг эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах, бий болгох талаар тухайн Хурлаас Засаг даргад олгох эрх хэмжээг тогтоох, хяналт тавих;
• орон нутгийн өмчийн төлөөлөгчийн эрх хэмжээ, ажиллах журмыг тогтоох.

-Хуулиар тусгайлан эрх олгогдсон тохиолдолд захиргааны хэм хэмжээний актыг хууль тогтоомжид нийцүүлэн баталж, Захиргааны ерөнхий хуульд заасан журмын дагуу улсын бүртгэлд бүртгүүлж, мөрдүүлнэ.

ЭХ СУРВАЛЖ: http://eagle.mn/