Монголын Эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд багтаж байсан улсууд аажим аажмаар хүчирхэгжин, эдийн засаг, цэрэг зэвсгийн хувьд бүрэн бие даасан байдал руу шилжиж, өөрийн хязгаар улсын сүр хүчнээ үнэлэх хэмжүүр өөрчлөгдөж байсан үед ойр ойрхон гарч ирсэн залуу хаадын хооронд монгол ахан дүүсийн цусыг урсгасан их дайн дэгдэж, урьдын байлдан дагуулалтын үед ч гарч байгаагүй их цэргийг биесийн өөдөөс хөдөлгөн хядалцаж эхэлсэн билээ. Үнэндээ энэ үед Монголын эзэнт гүрэн байтугай хувь улсуудыг эсрэгцэн зогсох гадны дайсан гэж үгүй болсон ч харамсалтай нь, дотроо хагаралдан дайтах болсноос Египет дэх Мамлюкын улс, баруун европ зэрэг монгол морьдын төвөргөөн хүрээгүй улсууд гарцаагүй мөхлөөс аврагдан үлджээ.

1260 онд перс дэх монголын Ил Хаадын улсын хаан Хүлэгү, Алтан Ордны улсын хаан Бэрх нарын хооронд Кавказын хаалга Дербентийн орчимд их тулалдаан болов.Тэд нэгэн муж буюу одоогийн Азер бейжаныг булаалдан муудалцсанаас болж зэвсэг зөрүүлэхэд хүрчээ. Энэ бол зөвхөн нэг талын дайн үүсэх шалтаг болжээ. Монголын эзэнт гүрний их хаан Мөнхийг амьд сэрүүн ахуйд персэд хийсэн Хүлэгүгийн аян дайн их хааны тушаалаар явагдаж байсан тул Бэрх түүнийг дэмжихээр барахгүй, туслах хүч нийлүүлэх ч ёстой байв. Их хааныг нас нөгчсөний дараа байдал өөрчлөгдөж, Бэрх Чингисийн алтан ургийнхан дотроос хамгийн ахмад нь болсон учраас Хүлэгүгийн ажил төрөлд хөндлөнгөөс оролцож, өөрөө лал мөргөлтөн болсон учир "лалын эсрэг хэтэрхий харгис үйл ажиллагаа явуулж байна" хэмээн буруутган зэмлэх зэргээр түүнийг цааш давшихад нь саад тотгор учруулах болжээ.

Энэ байдлыг Мамлюкийн шинэ султан Бэйбарс овжин ашиглаж, элчээр бариулсан илгээлт бичигтээ: "Хүлэгүгийн байлдан дагуулал бол лал шашны эсрэг хүйс тэмтрэх аян дайн хэмээгээд, халифыг бүрэлгэж, Багдадыг эзэлсэн нь лалын ертөнцийг шашны тэргүүн болон гол төвөөс нь салгаж өнчрүүлсэн хэрэг бөгөөд энэ бүхэн нь мухамедын мөргөлт Бэрх хааны эсрэг чиглэсэн холын санаатай атгаг ажил үйлс мөн" гэж Чингисийн алтан ургийнхны хоорондын зөрчлийг өдөөжээ. Тэд хэн хэн нь өөрсдийгөө агуу хүчирхэг гэж тооцох тул аль аль нь тэр зөрчилдөн булаалдсан мужийг эзэмшихийг эрмэлзэн, бие биедээ найр тавихыг үл эрхэмлэн биесээ дайнд уриалан дууджээ. Энэ тул алдаан үнэхээрийн том тулгаралт болсны учир бол, их хааны мэдлийн Юань гүрнийг эс тооцвол тэдэнтэй дүйцэх нүсэр том, хүчирхэг гүрэн улс гэж тэр үед дэлхийд байсангүй. Мамлюкийн улс Алтан Ордны улстай эвссэний хүчинд тэсэн тогтож, европ дахины тархай олон улсууд монголчуудын хүчирхэг довтолгоо дахин босч ирэхээс сандран мэгдэж байсан үе.

Ийнхүү дайн зарласнаас хойш 6 сар өнгөрөхөд хоёр этгээдийн аль аль нь цэрэг цуухаа цуглуулж засаад, бүх юм жин тан болсны хойно Хүлэгү бүх цэргээ аван аянд мордов. Тэрбээр элдэв учралгүйгээр аялан явж Каспийн тэнгисийн хойд хэсэг Дербентийн хөндийд хүрэлцэн ирж, цэргийн хүрээгээ цэгцтэй сайнаар засаж, Алтан Ордны цэргийг хүлээн суув. Түүний хүрээ буусан энэ газар бол хоёр улсын хилийн зааг нутаг байв. Алтан Ордны эзэн Бэрх мөн цэргээ цуглуулан бэлтгэлээ базааж дуусаад, Хүлэгү цэргээ авч дайлаар ирснийг мэдэн түүнээс хэрхэвч хоцорч болохгүй хэмээн үзэж, яаравчлан мордож явсаар Дербентийн хөндий хүртэл довтолгожээ. Тэрээр Хүлэгүгийн цэргийн хүрээнээс арван бээрийн газар бууж, цэргийн хүрээгээ цэгцтэй засчээ. Бэрхийн аян дайнд авч гарсан цэрэг тоогоороо Хүлэгүгийн цэргээс давж байлаа.

Хоёр тал хүрээлэн бууснаас 3 өдрийн дараа шийдвэрлэх тулааныг эхлэхээр болжээ. Болзсон өдөр ирэхэд Хүлэгү цэргээ тус бүрт нь нэг түмэн морьт цэрэг байхаар гучин анги болгон хуваажээ. Түүнд нийтдээ 3 бум орчим морьт цэрэг байжээ. Анги бүрийг чадамгай өрлөг жанжинаар удирдуулж зохион байгуулаад дайсны зүг давшин орохыг тушаав. Цэргүүд нь түүний зарлигаар хоёр талын цэргийн хүрээний хоорондох талбайн яг дунд хатиран ирж зогсоцгоогоод дайсны ирэхийг хүлээв. Бэрх мөн цэргээ 35 анги байхаар хувааж, жанжин удирдагч нарыг томилон байлдааны дэгээр гайхалтай эмх цэгцтэй урагшлан, дайсныхаа хүлээж байсан газраас хагас бээрийн зайд зогсож, түр азнан эгнээгээ засаад, дахин урагшлан ойртжээ. Хоёр этгээд хоорондоо тавьсан сум тусах зайтай газар дахин зогсож, хоцорч яваа ангиа хүлээжээ.

Энэхүү Дербентийн тал бол маш өргөн уудам тул хэдэн буман морьт цэрэг тулгаран байлдаж багтжээ. Тэнд Юань гүрний их хаан Хубилайг эс тооцвол тухайн үеийн ертөнцийн хамгийн хүчирхэг хүмүүс болох Хүлэгү, Бэрх нарын Чингис хааны ч дайчлан гаргаж байгаагүй газар тэнгэр чичрэн хөдөлж байгаа мэт үй олон цэрэг тулгарчээ. Тэд хоёулаа ойрын садан төрөл, Чингисийн удмын хаан язгуурт хүмүүс байсны дээр Мөнхийг их хаанд өргөмжлөх үед Өгөөдэй, Цагаадайн талынхны эсрэг Зүчи, Тулуйн улмынхан нэг болж эв санал нэгтэй зэрэгцэн найрлаж байсан түүхтэй. Тэр үед Бэрх хаан өргөмжлөх ёсыг гардан гүйцэтгэж, Хүлэгү их хааны дүүгийн хувиар шадарлан зүтгэж асан бүлгээ.

Ийнхүү нэгэн мөчлөг улирахад хоёр хаан алалдах дайснууд болон бие биенээсээ холгүй зогсож, хөндий дүүргэсэн олон буман морьт цэргүүд тулалдаан эхлүүлэх байлдааны хэнгэрэг дэлдэхийг тэсэж ядан чагнаж байлаа. Тун удалгүй хоёр тал байлдааны хэнгэргээ дэлдэхэд түүний цохилтыг дөнгөж сонссон даруй биесийн өөдөөс шаламгайлан ухасхийж, нумаа хөвчлөн татаж, сум тавьж эхэллээ. Бяцхан хугацаа өнгөрөхөд хоёр талаас харилцан тавьсан сум агаар тэнгэрийг дүүргэж, тэнгэр ч үл үзэгдэх мэт болов. Хоёр тал саадаг дахь сумаа дуусахад сая сум харвахаа больж, түр амсхийхэд тулааны талбар нэгэнт үхдэл хүүр, шархтнаар дүүрэн болсон байлаа. Ийнхүү бүх сумаа харваж дууссан хойно илд шийдмээ хиүүрэн авч, бие биеийн өөдөөс дайран орж, нанчилдаж эхэллээ.

Энэ бол монголчуудаар гол цөм хийж, ялгуусан аян дайныг удаа дараа явуулж, дийлдэж дарагдахыг огт үзээгүй, шилдэг баатар жанждын удирдсан туршлага, ур чадварын хувьд биесээс огтхон ч дутахгүй их цэргүүдийн тулгаралт байсан тул жинхэнэ эрэгчин эмэгчнээ үзэж зууралдан алалдав. Харахаас нүд хальтрам догшин хэрцгий тулалдаан ийнхүү эхэлжээ. Энд тэндгүй тас цавчигдсан гар толгой, үхсэн морь, хүн хөсөр хэвтэж, маш олон дайчид амь тавив. Энд болсонтой адил ийм олон хүн мал аарцаглан оролцсон тулаан урьд өмнө бараг болж байсангүй гэж түүхэнд тэмдэглэжээ. Учир нь Чингис хааны монголчууд соёл иргэншсэн ертөнцийг бараг бүхэлд нь, хүй нэгдлээрээ байгаа Африкийг оруулж тооцоход дэлхийн хагасыг эзэлсэн бол, дээрх хоёр их гүрэн түүний хагасыг эзлэн оршиж байсан тул дэлхий ертөнцийн дөрөвний нэгийг хамарсан их тулаан ганцхан хөндийд болсон гэж үзэж болно.

Газар дэлхий хүний цусаар будагдаж, монгол ахан дүүс атаатан дайснууд болж, үхдэл хүүр хөглөрч, махан овоо болсон тул түүн дээгүүр гишгэлэн явахад хүрч байжээ. Орилоон бархираан тэнгэрийн аянга буусан ч үл сонсогдохоор хадаж байжээ. Тэд бие биеэ өчүүхэн ч үл өрөвдөн, ёстой л алалдах өстнүүд болохоо харуулжээ. Аливаа тулалдаанд үргэлж эр зоригоо гайхуулагч Хүлэгү хаан энэ удаад ч өөрийн биеэр үлгэрлэн гардан тулаанд орж, цэргүүдээ зоригжуулж байлаа. Цэргүүд нь хаан эзнээ маш гайхам зоригтой тулалдахыг үзээд урамшин дайрч байв. Бэрххаан ч бас онцгой эрэлхэг тулалджээ. Гэвч тэр өдөр тэрбээр хичнээн эрэлхэг зоригтой тулалдсан ч ялалт түүнээс буруулж, цэргүүд нь бутран сарниж, тэсэн тогтох аргагүй болов. Ингээд үлдсэн бүх цэргээ аван ухран зугтжээ. Хүлэгү болон түүний цэргүүд дайсан нэгэнт зугтаж буйг үзээд тэднийг нэхэн, гүйцэж очиж дур зоргоороо алж хядсан нь харахад ч бэрх байсан аж. Тэд ийн дайсныхаа хойноос төдий л хол бус нэхсэний хойно даруй больж, цэргийн хүрээндээ буцаж иржээ. Туйлдталаа эцэж ядарсан тул тулалдааныг цааш үргэлжлүүлэхийг үл хүсэн амарчээ.

Хүлэгү хэдийгээр ялсан боловч маш иххохирол амссан байна. Нэгэн сударт тэмдэглэснээр Хүлэгү хаан хөндийг дүүргэсэн үхдэл хүүрийг хараад: "Монголчуудыг хооронд нь алалцуулж цусыг урсгасан Бэрхийг тэнгэр ниргэг. Хэрвээ бид хоорондоо дайталгүй хүчээ нэгтгэсэн бол энэ дэлхийг хялбархан эзлэх байсан сан" хэмээн харуусчээ.

Хамгийн харамсалтай нь, Алтан Орд улс түүний маш хүчирхэг бөгөөд эвлэрэшгүй дайсан болов. Тив, дэлхий дамнан тогтсон нэгэн удмын салбар, эн тэнцүү хүчирхэг улсууд биесийг гүйцэд цохино гэдэг бүтэшгүй хэрэг болсон бөгөөд гагцхүү бусад дайсандаа идэш хоол бэлдэж өгчээ. Энэ тулалдаан Ил хаант улс болон Алтан ордны улсын хоорондох 200 жил үргэлжилсэн эвдрэл хямралын үүдийг нэг мөсөн нээж хаясан юм. Түүний дараа Дундад Азийн тал нутагг Цагаадайн угсааны хаан Борог, Өгөодэйн угсааны хаан Хайду нар хоорондоо цус асгаруулан дайтаж, улмаар энэ дайнд Хүлэгүгийн хийгээд Зүчийн үр сад ч татагдан оролцож гурвалжин, дөрвөлжин дайн дажин болон өрнөсөн юм.

Ийнхүү асар том эзэнт гүрэнд гарцаагүй ан цав үүсч бүхий л эвлэрэшгүй зөрчлүүдийг нь зохицуулсаар ирсэн монголчуудын эв нэгдлийн үзэл санаа хүч чадлаа алдаж, хэдийгээр өргөжүүлэн тэлэх, булаан эзлэх эрмэлзэл их эзэнт гүрний өнцөг булан бүрт хадгалагдан тогтносоор байсан боловч, монголчуудын мандан бадарсан цог хийморь нэгэнт бөхөж эхэлжээ. Их эзэнт гүрний хэсэг болсон хувь улсууд нь энэ үеэс хойш өөрсдийн өвөрмөц амьдралаар л амьдарч, өөрсдийнхөө аян дайныг явуулсаар, удалгүй бусад их гүрнүүдийн хэсэг бусаг болж, аажмаар тэдний дотор уусан шингэх болжээ. Тэдгээр хувь улсууд өөрийн улс төрийн бодлогыг явуулж, холбоотноо эрж, хайж, ноёрхон захирч буй ард түмнийхээ байр байдлыг харгалзаж тооцохоос ч өөр аргагүй болсон байлаа. Монголын их эзэнт гүрнээс улбаалж эх сууриа авсан гүрэн улс тус бүр өөр өөрийн түүхийг бүтээх болов.

Эх сурвалж: Bataar.mn