Дэлхийн хоёрдугаар дайны ялалтын баярт зориулав
Зөвлөлтийн улаан арми дэлхийн хоёрдугаар дайнд|1941-1945| ялсан түүхэн ялалтын баярыг жил бүрийн тавдугаар сарын 9-нд ОХУ-ын төр, үндэсний баяр болгон тэмдэглэдэг уламжлал тогтсоноор энэ 2016 онд 71 жилийнх нь ой тохиож байна.
Энэ ой бол монголчууд бидний хувьд болон фашист германий эсрэг дайнд ямар нэг хэмжээгээр дэмжин оролцсон дэлхийн олон орны агуу их ялалтын баяр, оршин тогтнолынх нь түүхэн баталгаа болсон юм. Дэлхийн хоёр дахь социалист орон Монгол улс дөчөөд оны энэ үед эр хүнгүй шахам болсон байлаа.
Ихэнх эрчүүд нь лам, хар шар феодал, эсвэл хувьсгалын эсэргүү, гадны тагнуул хэмээн хороогдсон, залуус нь бүгд цэрэгт байсан ч бид энэ дайны эхнээс нь дуустал хөрш ЗХУ-д эрвийх дэрвийхээрээ тусалж өөрсдөө дайны байдалтай байж бүхнээ фронтод зориулж байсан юм. Харин энд төдийлөн дурсагдаагүй байгаа нэг сэдэв байдаг. Тэр нь юу вэ? гэж үү. Тэр бол энэ дайнд монгол морьд онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн тухай юм.
Эх орноо хамгаалах үйлст иргэн бүр нь чин сэтгэлээсээ оролцон, ялалт эсвэл үхэл хэмээн тангарагласан ЗХУ-ын улаан арми, баатар хотуудынхаа хамт Гитлерийн эсрэг энэ аймшигт дайнд ялсан гол хүч бол хэзээнээсээ эх оронч эрс шийдэмгий, хатан зоригт ард түмэн нь байв. Энэ дайнд ЗХУ |фронтод 20 сая цэрэг| нийт 30 орчим сая хүнээ алдсан бөгөөд ард үлдэгсэд нь өнчрөл зовлонд учраагүй нэг ч гэр бүл, айл өрх үлдээгүй гэдэг. Үүгээр оросын ард түмэн эх орноо хэрхэн хамгаалж чаддагаа дэлхий дахинаа харуулсан юм. Энэ ширүүн дайн тулаанд монгол морьд хамт явж, дэлхийд хамгийн том газар нутагтай орос орны өндөр уулс, өргөн талд цомбон туурайныхаа мөрийг үлдээсэн нь оросын ард түмний ой санамжид орших түүхэн үнэн, эдгээр морьдод босгоогүй хөшөөнийх нь шав хэмээн бодном.
Монголчууд бид энэ гавъяаг нь үнэлж монгол мориныхоо тухай олон сайхан дуу бүтээсний нэг нь авъяаслаг зохиолчид Д.Тарваа, Лха. Дорж нар үг, аяыг нь хийж, алдарт дуучин Цогзолмаа гуай дуулдаг “Монгол морь” хэмээх дуу юм. Энэ дууны нэг бадгийг, дахилтын хамт сийрүүлвээс
Яруу алдарт эх орноо
Ялалтаас ялалтад дэвшүүлж
Ялгуулсан тугаа мандуулахдаа
Ямагт бид морьтойгоо явсан.
Монгол морины чадал
Хэмжээлэшгүй ихийн адил
Монгол хүний зориг
Хязгаарлашгүй их байдаг.... гэдэг бадгууд нь өнөө үеийн зохиолын дуунуудаас арай өөр, үнэхээр эрмэлзлэл зориг дүүрэн, хэн бүхний хүний сэтгэл зүрхэнд ойрхон санагддаг байлаа. Тарваагийн эх оронч, хурц үгээр утга санаа нь уран, оновч бичигдсэн энэ шүлэгт тааруулсан Лха Доржийн цэх шулуун, эрэлхэг давшингүй, морин хатираа мэт хэмнэлд Цогзолмаа гуайн яруу тунгалаг хоолой энэ бүхэн дайны дараа ч монгол цэрэг эрс болон тэр үеийн хүн бүхний сэтгэл зүрхний угт гүнээ хүрч, эх оронч үзлийг бадраан, фашизмын эсрэг үйлсэд уриалж байсан юм даа.
Олон жил өнгөрсөн ч энэ дууны мөрүүд миний чээжинд хадагдсаар залуу насыг минь өөрийн эрхгүй санагдуулж байдаг юм. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үеэр гарсан энэ дуугаар монголчууд бахархаж, тэр үеийн хүүхдүүд бид дуулж, эх оронсог, монголжуу төрхөөр хүмүүжиж, хүн төрхөө олж байсиймаа. Монгол мориныхоо хүч чадлыг магтан дуулсан энэ дуу бидний үеийнхнийг зоригжуулан, одоо ч сэтгэл хөдөлгөсөн хэвээр.
Эзэн Чингис хаан өсөхөөс эхлээд амьдралынхаа турш олон сайхан хүлэг морьдтой байжээ. Орог шинхул мориороо гурван хоног явж найман шаргаа дээрэмчдээс авч, ам цагаан хул морио унан аймшиггүй зоригт дайчдаа дагуулан хоногийн газрыг цагаар товчлон газар дороос ургасан мэт гэнэт дайсныхаа өмнө гарч ирэн ялж байсан нь түүхэнд бий.
Дөчөөд оны эхээр монголчууд үйлдвэрийн тэргүүний ажилчин хүмүүсдээ улсын ударник цол олгож эхлэсэн гэдэг. Тэр үеийн ударник цол бол өнөөгийн хөдөлмөрийн баатартай дүйж байсан хэрэг л дээ. Налайхын уурхайчин Товуу гэдэг эмэгтэй өөрийн хүрэн мориороо олон жил уурхайн гүнээс нүүрс зөөн төлөвлөгөө, нормоо давуулан биелүүлж мориныхоо хамтаар улсын ударник цол шагнуулж байсан нь түүхэнд үлджээ.
Ингэж монгол морь ударник болж олны хайрыг хүлээснээр “Омголон хүрэн” гэдэг дуу гарсан юм билээ.
Уурхайн ажилчин ударник би
Омголон хүрэн морьтой доо
Мянган хувийнхаа нормыг
Мориныхоо хамтаар биелүүлдэг .. гээд л дуулж байлаа.
1941 оны дундуур Дэлхийн дайн эхэлчихсэн Гитлерийн арми Зөвлөлт улсын олон хотуудад нэвтэрч үхэх сэхэхийн дэнсэнд дайтаж байсан хүнд, хэцүү үед монголчууд бид Зөвлөлт нөхөддөө агт морьдоо, арьс, үс ноос, агнасан ан гөрөө, ятуу шувуу, ер нь байгаа бүхнээ хоёргүй сэтгэлээс тусалж, ард иргэд юу л байна, түүнийгээ өгч байсан гэдэг. Монголын төр “Хувьсгалт Монгол” |Революционная Монголия| сөнөөөгч онгоцны эскадриль хоёр удаа, “Монгол ард” |Монгольский арат| хэмээх танкийн цувааг хөрөнгө мөнгө гарган “Бүхнийг фронтод” уриан дор илгээж байжээ.
Сэлэнгийн Баруунбүрэн сумын|миний төрсөн нутаг| харъяат улсын ударник эмэгтэй Жаргалын Наранцогт гуай тэр үед ид залуу, аж үйлдвэрийн комбинатад ажиллаж байхдаа хонины үзүүрсэг элдэн, нэхийгээр нь дулаан, оготор дээл |полушубка|, бээлий, малгай, ноосон цэмбээр цэргийн шинель оёж үйлдвэр дээрээ хонодог байсан тухайгаа хуучилдаг байлаа. Тэр үед Аж үйлдвэрийн комбинат уртасгасан цагаар өдөр шөнөгүй ээлжээр ажилладаг байв. Түүний дүү Рэнцэнгийн Намхайдорж агсан 1939 оны Халх голын дайнд оролцож байсан хүн юм.
Дашрамд энэ дайнд Дандар баатрын алаг морь дөрвөн удаа шархадсан боловч эзнийхээ хамт түүний удирдсан морьт хорооны өмнө ямагт явж, дайсны өмнөөс хурц дөрвөн туурайгаа яралзуулан, Дандар баатар хатан болд сэлмээ гялалзуулан, алаг морь нь түүний сэлэм далайсан талаар харайлган очиход айж сүрдсэн дайсны сүр хүч нь алдарч байлдах зориг нь мохдог байж. Энэ тухай “Дандар баатар дайраад орлоо. Дайсны цэргүүд хиараад уналаа”.. гээд бидний багад уншиж сурсан шүлэгт үлдсэн байна.
Дандар баатар алаг морниныхоо шархыг халгай тавьж эдгээдэг байсан тухай Намхайдорж гуай болон хорооны нөхөд хуучилдаг байв.Энэ алаг морь бол Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын ард Дамдинжавын адуун сүргээс ирж морьт цэргийн хороон дарга Дандарын унаа болсноор түүнийг Монгол Улсын баатар гэдэг эрхэм алдарт хүргэсэн гайхамшигт шандаст хүлэг... хэмээн суу билигт зохиолч-сэтгүүлч С.Жамбалдорж агсан өөрийн ном зохиолдоо дурьдсан байдаг.
Сайн морь унах эзнээ өөрөө олдог гэж энэ ажгуу. Энэ бүхнийг нуршин өгүүлэхийн учир гэвээс монгол морьд бол эзэн Чингисийн үед ч тэр, энхийн цагт ч, эх орны дайны үед ч ямагт бидэнтэй хамт байж хаана ч, хэзээ ч өөрт ноогдсон үүргээ биелүүлж ирсэн тухай юм.
Орос оронд эх орны дайны хүнд үед унааны морьд нийлүүлдэг гол орон нь Монгол улс, хойд хилээр агт нийлүүлэхэд хамгийн дөт хялбар нь манай нутгийнхны хувьд бол Сэлэнгэ аймгийн хилийн боомтууд байлаа. Монгол орон даяар газар сайгүй, жирийн ард иргэд сайн дураараа эмэгтэйчүүд нь зүүсэн ээмэг бөгжөө, эрчүүд нь унааныхаа ганц морийг ч гэсэн өөрөө хөтлөөд авчирч өгч байсан юм билээ. “Өгвөл ганцаасаа, уйлвал сохроосоо” гэж. Ингэж “Санаа сайтай монголчууд Сайн мориороо тусалсан удаатай” гэдэг “Монгол морь” дууны бадгууд бодит амьдралаас урган гарсан юм. Монголчууд ийм л хүмүүс, үнэ хөлс гэж юу ч нэхээгүй.Тэд морьдоо Улаан армид бэлэглэхдээ толгой, хондлойг нь нудраганыхаа омгоор арчин, ногтоо мултлан авахдаа
Магнай халзан хээр минь
Малин даагаад гараарай
Монгол хүний өмнөөс
Дайснаа дараад ирээрэй... гэдэг байв. Мөн монгол эрчүүд өөрсдөө сайн дураараа фронтод явж байсан.
Монгол эсгий гутал, хурган малгай, хонины ноосон шинель, нэхий дээл, бээлий хийгээд дулаан хувцастай орос цэргүүд, хөхөө өвлийн хүйтэнд савхин гуталтай, саравчтай малгайтайгаа бээрсэн герман цэргийг ялахад бидний бэлгэнд шингэсэн сэтгэлийн илч, дэм болсон хэмээн бодном.
Бургалтайн |Сэлэнгэ Баруунбүрэн| малины агтыг миний аав шатан хөлт хэмээх Лувсанцэрэнгийн Найдансүрэн, ногоон хэмээх Дашийн Сэрээнэн гуай нар тууж Сэлэнгийн Цагаан арал, Ламын хийдийн мал бэлтгэл баазад малинд хүргэж байсан тухай аав минь амьд сэрүүн байхдаа дурсдаг байлаа. Эх орны дайны үед Монголоос фронтод бэлгэнд өх морьдыг халдварт ям өвчинд өртсөн эсэхийг үзэхдээ маллейн хэмээх эмийг нүдэнд нь дусааж шалгадаг байснаар монголчуудын дунд “малин” гэдэг үг гарсан гэдэг. Маллейн |ям| хэмээх латин үгнээс гаралтай энэ эмийг ямын савханцраас гарган авдаг гэж ном сударт бий. Ям гэдэг бүтүү туурайтны энэ аюулт өвчин туссан адуу өөрөө турж үхэн, халдвар нь маш түргэн тархдаг аж.
Эх орны дайны үед бид олон зуун хүлэг морьдоо адуун сүргээсээ харамгүй барьж Зөвлөлтийн улаан армид ийнхүү бэлэглэсэн юм даа. Ямар морьд байсан гээч. Гайхамшигт монгол морьд!
Увс аймгийн малчин Бадам гэдэг эмэгтэй адуун сүргийн манлай Эрх зээрд морио бусад 90 гаруй морьд, 1600 хонины хамт бэлэглэн” Фронд Бадам” нэртэй болж ЗХУ-ын төрөөс Алтан үсгийн үнэмлэхээр шагнуулж байсан гэдэг. Энэ хүний өвөг Бөөрийн Ирүүл гэдэг хүн 1957 онд 13 мянган толгой мал тоолуулж Улсын сайн малчин болж байжээ. Завхан аймгийн Жаргалант сумын малчин Жигжиджав аймгийнхан наадамд дараалан түрүүлсэн хурдан морио улаан армид бэлэглэж байсан нь түүхэнд үлджээ. Зовох цагт нөхрийн чанар танигдана аа гэж.
Монгол адуу бол байгалийн эрс, тэс уур амьсгалд зохицон, аяндаа өсөж үржин, өвс ус хоёр л байвал өөрөө олоод идчихдэг, арчилгаа маллагаа шаарддаггүй, нүүдлийн нөхцөлд уналга эдэлгээнд тэсвэртэй, өл даадаг хоногт гурван цагийн идэштэй байхад л үлдсэн 21 цагт нь ажиллах чадавхтай ийм монгол үүлдрийн адуу дайны талбарт тэсвэр хатуужлын гайхамшгийг үзүүлсэн гэдэг юм билээ. Угаас шөрмөслөг, байгалийн шалгарлаар заяасан түүний араг яс бат бөх, чац сайтай тул нуруу ачаа 100-130 кг дааж, уушигны багтаамж |40-50л| ихтэй тул унаанд бол нэг өртөө газарт |25 хүртлэх км | зогсолт үгүй давхих шандастай, жирийн явдлаар |маршаар| бол хоногт 90-100 км зам өлхөн туулдаг, мах нь илчлэг чанартай тул бээрдэггүйн дээр маш ухаалаг.
Гэрийн тэжээмэл амьтдын дотроос хамгийн хурдан шаламгай, хамгийн ухаалаг амьтан бол адуу юм. Сайн уургач морь сүрэг дундаас барих гэж буй адууг жолоо дарах төдийд олж танин, хий алдалгүй даган, үйл явдлын өрнөлийг эзнийхээ оролцоогүйгээр өөрөө олж хурдлах цагт нь хурдлаж, эзнээ уургалах үед нь хэзээ сууж өгөхийг мэдэрч сүүлээ газар шүргэтэл сууж өгдөг. Барих адууг хөөх үед тойруу газрыг гишигдэл алдалгүй товчлон шууд дайрдаг элдэвтэй. Чоно хөөж сурсан морь эзнийхээ ташуур барьсан талд нь налж өгдөг юм шүү дээ. Энэ бол монгол морины эрдэм юм.
Дайны үед өмнөө тохиосон уул хад, намаг шалбааг гээд л ямарч машин техник гарахгүй газраар монгол морьд ажрал үгүй туучин гардаг байлаа. Машин техник хэдий сайн ч чухал үед монгол морь унасан эзнээ авардаг юм даа.
Ийм морьд ч гэсэн их буун дуу нүргээн, дарийн утаа үнэртсэн дайны талбарт анх орж ирээд айж чичирч шээс алддаг байсан ч сүүлдээ адгуус хүртэл дасчихдаг юм билээ. Дараа нь бүр тоохоо больдог, тэр ч байтугай эзнээ сэлмээ сугалан уухайлан давших үед улам ч хүч зоригтой болж урдаа яваа дайсныг араас өөрөө шууд чиглэн очдог хэмээн унасан эзэд нь хуучилдаг байлаа. Иймээс дайн тулааны тэр хүнд, хэцүү үед монгол морьд европын ямарч сайн үйлдрийн морьдыг дагуулдаггүй байсан нь ойлгомжтой. Ийм чанар, тэсвэртэй адуу дэлхийд монголоос өөр хаана ч байхгүй. Энэ бол монгол морь, түүний үнэлэмж, бидэнд заяасан хувь тавилан, эзэндээ мөнхийн нөхөр юм.
Дайны дараа нутагтаа амьд ирсэн монгол морь байгаагүй гэдэг. Цөөн тоогоор ирснийг нь хэрэг болгож анзаараагүй ч байж болох л доо. Харин 1961 онд Төв аймгийн Баянзүрх сумаас Вьетнамд ачуулсан агт дотор нэг хар зүсмийн азарга орсон байжээ. Тэр азарга хоёр жилийн дараа 1963 онд нутагтаа гүйж ирсэн тул Улаанбаатар хотын захиргаа авч Богд ууланд гүү хураалган тавьсан юм билээ.
Дайны дөрвөн жилд бид хагас сая шахам хүлэг морьдоо Зөвлөлтийн улаан армид илгээсэн гэдэг тоо байдаг юм. Гэсэнч түүнийг нягтлан тоолсон хувь хүн, байгууллага одоогоор илрээгүй эсвэл байхгүй тул энэ яс тоо гэдэгт эргэлздэг. Бид энэ дайнд оролцсон монгол цэрэг эрсийнхээ тоог ч нягтлан гаргаж чадаагүй болохоор морьд чухам хэд гэдгийг тоолсон нь юу л бол.
Үүний дараа Монголын морьт отряд 80 гаруй мянган мориор 1945 оны чөлөөлөх дайнд оролцон тавдугаар морин дивиз хятадын Цагаан хэрмийн цаана Жэхэ, Губайху хот хүрч нийт 3 мянган км зам туулсан юм. Энэ бүх үйлсэд Ямагт бид морьтойгоо л явсан. Өнөөдөр бид дайнд оролцож амьд үлдсэн цөөн ахмадуудаасаа үгийг нь сонсож буй сүүлчийн үеийнхэн байж ч болох юм.
Дэлхийн хоёрдугаар дайны ялалтад чухамхүү монгол морьд онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн юм шүү дээ. Гэхдээ ядарч зүдэрч, өлсөж цангаж бас хүн шиг зовж, үхэж үрэгдэж байсан даа хөөрхий. Дайны дараа ганц нь ч нутагтаа буцаж ирээгүй.
Дайнд ингэж оролцсон монгол морьдод хөшөө босгосон ч буруудахгүй... гэж аав маань амьд сэрүүн байхдаа дурсан ярьдаг байлаа.
Н.Бадарч.
Эх сурвалж: Tumen.mn
