Хүн төрөлхтний түүхэнд аймшигт сүүдэр үлдээсэн дэлхийнII дайн Оросын ард түмний хувьд Аугаа их Эх орны дайн байсан юм. Зургаан жил үргэлжилсэн эх орны дайнд Зөвлөлтийн 27 сая хүн алтан амиа золиослон байж ялалтад хүрсэн. Уг түүхт ялалтын70 жилийн ой энэ онд тохиож байгаа билээ. Аугаа их Эх орны дайны ялалтын 70 жилийн ойг манай хойд хөршид тавдугаар сарын 9-нд ёслол төгөлдөр тэмдэглэх аж. Ойг тэмдэглэх ажлын хүрээнд Монголын300 гаруй ахмад дайчныг Ялалтын баярын 70 жилийн ойн медалиар шагнах ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путины зарлиг гарчээ. Зарлиг ёсоор Монголын ахмад дайчдад Аугаа их Эх орны дайны 70 жилийн ойн медаль гардуулах ёслолын арга хэмжээ Монгол Улс дахь ОХУ-ын Элчин сайдын яамны байранд өчигдөр болсон юм. Ойн медалийг Онц бөгөөд Бүрэн Эрхт элчин сайд И.Азизов 55 ахмад дайчинд гардуулсан бөгөөд бусад ахмад дайчны медалийг энэ сарын 24-нд гардуулах аж. Энэхүү ёслолд ОХУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн Эрхэт Элчин сайд И.Азизов, Монгол Улсын Батлан хамгаалах яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга, хошууч генерал З.Болдбаатар нар оролцсон юм. Энэ үеэр дэлхийн түүхэнд хараар бичигдсэн аймшигт дайныг өнгөтөөр хуучлах ахмад дайчидтай уулзаж, дурсамжийг нь сонслоо.
Ш.Доржготов: Чуулалт хаалганы тулалдаанд сувилагчаар оролцсон
1945 оны чөлөөлөх дайнд мэс заслын сувилагчаар оролцсон Төв аймгийн уугуул, ахмад дайчин Ш.Доржготовтай ярилцлаа.
-Чөлөөлөх дайнд оролцохдоо та хэдэн настай байв?
-Би18 настай цэргийн албанд татагдаж армид найман жил алба хашсан юм.
-Хойд Хятадыг чөлөөлөх дайнд таныг сувилагчаар оролцсон гэж сонссон?
-Хойд Хятадыг Японы түрэмгийллээс чөлөөлөх тулалдаанд Монголын V болон VI морьт дивиз оролцсон юм. Би Чуулалт хаалга хүртэл Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн сувилагчаар явсан. Мэс заслын хэлтэст ажиллаж байсан. Уг нь би армид цэргийн ёсоор татагдсан. Монгол Улсын баатар Д.Нянтайсүрэнгийн ангид харьяалагдаж, Өвөрмонголд тулалдаж яваад бөмбөгдөлтөд өртөж шархадаж нэг жил эмчлүүлсэн. Тэгээд сувилагч болсон доо. Чөлөөлөх дайныг дуустал би армид алба хаасан.
-Чуулалт хаалганы ойролцоо Хойд Хятадыг чөлөөлөх дайны шийдвэрлэх тулалдаан олсон. Тэр тулалдааныг нүдээр үзэж, биеэр туулсан сэтгэгдлээ хуваалцна уу?
-Чуулалт хаалга бол Хойд Хятад дах Японы цэргийн түшиц газар байв. Тэнд бид гурван өдөр, хоёр шөнө тулалдаж наймдугаар сарын 21-нд Чуулалт хаалгыг япончуудаас чөлөөлсөн.
С.Чимиддорж: “Амьд үлдэх юмсан” гэсэн бодол хамгийн түрүүнд төрдөг
Дэлхийн II дайнд “ЯК-9” онгоц жолоодон, байлдаж явсан ахмад дайчин С.Чимиддоржтой ярилцав.
-Та Чөлөөлөх дайнд аль нутгаас татагдан оролцсон бэ?
-Би Архангай аймгийн Хайрхан сумаас 1943 онд цэрэгт татагдсан.
-Чөлөөлөх дайнд ямар үүрэгтэй оролцов?
-Чөлөөлөх дайны үед нисэх ангид алба хаасан. Би “ЯК-9” онгоц жолоодож байлдаанд оролцсон юм.
-Дайны тэнгэрт нисч явахад хамгийн түрүүнд юу бодогдож байв?
-“Амьд үлдэх юмсан” гэсэн бодол төрдөг. Дайн бол нийгмийн хамгийн аймшигтай үзэгдэл. Суман мөндөр, галын өөдөөс дайсантай тулалдахдаа амьд гарахыг л хүсдэг байв.
-Та тайван цагт нисэх хүчинд үргэлжлүүлэн алба хашсан уу?
-Би дайны дараа нисэх хүчинд дахиж ажиллаагүй.
Ц.Алтангэрэл: Дайн яг махны машин шиг
Эх орны дайнд Оросын ард түмний төлөө баруун фронтод тулалдаж явсан ахмад дайчин, чөлөөнд гарсан хурандаа Ц.Алтангэрэлтэй ярилцлаа.
-Зөвлөлтийн Улаан армийн бүрэлдэхүүнд багтаж Дэлхийн II дайнд оролцсон Монголын цөөхөн ахмад дайчны нэг бол та. Энэ аюулт дайнтай нүүр тулсан дурсамжаасаа хуваалцана уу?
-Би Москва хотод цахилгааны сургуульд суралцаж байхад Дэлхийн II дайн эхэлсэн. Тэгээд манай сургуулийн багш, оюутан нийлсэн 800 гаруй хүн фронтод явах болсон юм. Би гэрийнхэндээ болон Монголын Элчин сайдад хэлэлгүй тэднийг дагаад явчихсан. Тэгээд дайны хамгийн хүнд баруун фронтод очиж байлдсан.
-Та баруун фронтод цэрэг хүний хувьд ямар үүрэгтэй тулалдаж байв?
-Мэдээлэгчийн үүргийг гүйцэтгэж байв. Дайн бол хүсэх зүйл биш. Яг л махны машин гэсэн үг. Нүдний минь өмнө олон хүн амиа алдахыг харсан. Тэр самуун цагт Улаан армид Германы тагнуул, туршуул, хорлон сүйтгэгч их байв. Тэднийг барих нь миний үүрэг байсан юм.
-Мэдээлэгчийн үүргээ хэр сайн биелүүлж байв. Энгийн байлдагч биш тагнуулыг барина гэдэг амаргүй биз дээ?
-Олон хорлон сүйтгэгчийг илрүүлж, онцгой чухал обьектуудыг сөнөөх аюулаас сэргийлсэн. Ер нь дайны үед тагнуул, мэдээлэгч хийхэд овсгоо л их шаарддаг юм билээ.
-Оросын ард түмэн жил бүрийн тавдугаар сарын 9-нд Улаан талбайд ялалтын баяраа ёслол төгөлдөр тэмдэглэдэг уламжлалтай. Орос орны төлөө байлдаж явсан гавьяатны хувьд энэ парадад оролцож байв уу?
-Оролцож байсан. Улаан тайлбайн баярын парад сэтгэлээс гардаггүй. Эх орны дайны 60 жилийн ойн парадад оролцохыг урьсан юм. Энэ жил ч гэсэн урих байх гэж бодож байна. Ялалтын баярын 70 жилийн ойд оролцвол миний хүсэл биелэх нь тэр дээ.
Д.Дамдин: Дайны үед замын дайснууд л хамгийн хэцүү нь байсан
Чөлөөлөх дайнд пулёмотчин байсан ахмад дайчин Д.Дамдинтай ярилцлаа. Тэрбээр Долоннуурыг чөлөөлөхөд оролцжээ.
-Та дайны жилийн цэрэг байсан ахмад дайчин. Ямар ангид байлдаж явав?
-Би 1945 оны Чөлөөлөх дайнд хурандаа Галсангийн удирдсанIX морин хороонд пулёмотчин байсан. Цэргээс 1949 онд халагдсан.
-Хойд Хятадыг чөлөөлөх дайны ямар тулалдаанд оролцож байсан бэ?
-Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн хамт Долоннуур хүртэл тулалдаж явсан. Долонуурт Манжийн цэргийн гол хүчинтэй тулалдаж ялалт байгуулж билээ.
-Энх цагт өсч төрсөн бид дайны аюулыг төсөөлж ч чадахгүй. Биеэр туулсан таны хувьд тулалдааны замд хамгийн хэцүү нь юу байв?
-Дайны үед гэнэтийн дайралт хийдэг учраас замын дайснууд л хамгийн хэцүү нь байсан.
-Дайны дараа та хаана, ямар ажил хийв?
-Би Төв аймгийн Эрдэнэ сумын хүн. Дайны дараа цэргийн алба хашаагүй. Сумынхаа дарга, орлогч даргын албыг олон жил хашсан.
Х.Заяа
Эх сурвалж: Unen.mn
