Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийн төслийн нэг дэх хэлэлцүүлэг хийсэн Улсын Их Хурлын 2023 оны тавдугаар сарын 05-ны өдрийн нэгдсэн хуралдаанд Монгол Улсын Их Хурлын дарга Г.Занданшатарын хэлсэн үгээс онцолж байна.

Эрхэм гишүүд ээ,

Та бүхний асуулт, түүнд өгсөн хариулт, санал бодлоо илэрхийлж байгаа байдлаас харахад гишүүдийн тоог нэмж байгаа үндэслэлийг Ажлын хэсгээс зөвхөн сонгогчдын тоо нэмэгдсэн, “Куб язгуурын томьёо”-г дэлхийн улс орнууд хэрэглэдэг зэргээр тайлбарлаж байгаа нь өрөөсгөл гэдгийг сануулж хэлье.

Төлөөлөх чадвар 3 зүйлээс тогтдог.

Нэгдүгээрт, тойрог төлөөлөх

Сонгуулийн тойрог бол нутаг дэвсгэрийг төлөөлж байгаа юм.

Хоёрдугаарт, сонгогчдыг төлөөлөх; Энэ бол нийт хүн амыг төлөөлөх үзүүлэлт

Гуравдугаарт, сонгогчдын бүлэг, кластерыг төлөөлөх

Эмэгтэйчүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, насны бүлгийн төлөөлөл, түүнчлэн малчин, ажилчин, эрдэмтэн, багш, эмч гээд ажил мэргэжлийн бүлгийн төлөөлөл парламентад хангагдаж байх ёстой.

Ийм 3 шалгуурыг тэгш хангаж, зөв төлөөлж чадаж байна уу, үгүй юү гэдгээр төлөөллийн чадавхыг тодорхойлдог. Аль нэгийг нь, эсвэл хоёрыг нь хангаад, нөгөөгийнх нь төлөөлөл бүрдэхгүй байвал өрөөсгөл болдог. Жишээ нь, Зөвхөн хүн амын тоог харгалзана гэвэл иргэд, олон нийт Энэтхэг, Хятад гэх мэт хэт олон хүн амтай улсуудтай харьцуулж үзнэ шүү дээ.

Тиймээс нутаг дэвсгэрийн төлөөллийг харгалзахаас өөр аргагүй. Нэг жишээ хэлье. Австрали Улсын Тасмани муж буюу арал 531-хэн мянган хүнтэй. Шинэ Өмнөд Уэльс муж болохоор 8.0 сая хүнтэй. Гэсэн хэрнээ яг адилхан тооны гишүүдтэй. Яагаад гэвэл нутаг дэвсгэр буюу тойрог төлөөлөх чадварыг чухалчилж байна гэсэн үг. Нөгөөтэйгүүр нутаг дэвсгэр томтой улсын хувьд улсынхаа аюулгүй байдлыг бодолцохоос өөр аргагүй.

Америкийн Нэгдсэн Улс байна. Муж болгон Сенатад 2 суудалтай. 50 мужийн нийт хүн ам 330 сая байдаг. Энэ 50 мужаас тус бүр 2 гэхээр 100 хүн сонгогддог. Тэгтэл хамгийн олон буюу 39 сая хүн амтай Калифорни муж, 580 мянган хүн амтай Вайоминг муж улс адилхан 2-хон төлөөлөлтэй. Японд ч гэсэн хүн амын тооноос үл хамаараад Дээд танхимд нэг мужийг нэг л хүн төлөөлдөг.

Зөвхөн хүн амын тооноос хамаарч гишүүдийн тоог тогтоодоггүй, нутаг дэвсгэр, тойргийн төлөөллийг адил чухалчилдаг байна.

Энэ бол ардчиллын нэг үнэт зүйл. Зөвхөн хүн амын тоогоор хөөцөлдөх нь алдаатай тайлбар болно гэдгийг Ажлын хэсэг анхаарч, гишүүд ч иргэд, сонгогчидтойгоо уулзахдаа энэ талаар тайлбарлах, зөв ойлголт өгөхөд анхаарах хэрэгтэй.

Монгол Улс хүн ам нь тархуу суурьшсан байдлаараа дэлхийд дээгүүрт ордог. Уудам нутаг дэвсгэртэй. Францаас 4 дахин том шүү дээ. Дэлхийд газрын баялгаараа гайхагддаг улс. Газар нутаггүй бол улс орон үгүй. Газар нутаг бол улсын үндэс. Тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлын тулгуур хүчин зүйл.

Энэ бол харгалзан үзэх зайлшгүй чухал хүчин зүйл мөн. Хэрвээ зөвхөн хүн амын төлөөллийг харгалзаад явчих юм бол цөөн хүн амтай аймаг төлөөлөлгүй болоход хүрнэ.

Тиймээс 76 гишүүний тойрог төлөөлдөг зарчмыг хэвээр нь байлгах нэг дэх үндэслэл эндээс урган гарч байгаа юм. Гэтэл хүн ам, нутаг дэвсгэрийн төлөөллийн зарчмыг хангаад явъя гэхээр сонгогчдын бүлэг, кластерыг төлөөлөх зарчим алдагдчих гээд байна. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, залуус, малчдын гэх мэт төлөөлөл манай парламентад байхгүй буюу хэт цөөн байна. Үүнийг өөрчлөх зорилгоор гишүүдийн тоог нэмэх гэж байгаа юм шүү. Эдгээр зарчмыг харгалзаж, ардчилсан засаглал, тогтолцооны мөн чанарыг илүү сайн илэрхийлж чадах хосолмол тогтолцоог зэрэгцүүлэн авъя гэж шийдсэн юм.

Манайд айлчилж байгаа Унгарын парламентын даргатай би санал солилцсон. “Манайх 199 гишүүнтэй. 103 нь мажоритараар, 96 нь пропорционалиар сонгогддог. Герман зэрэг барууны орнуудын тогтолцоо хуучин социалист манай улсад тохирохгүй. Танайд ч тохирохгүй байх. Манайх 9.7 сая хүн амтай. Хосолмол тогтолцоо бол санал гээгддэг, сонгогчдын төлөөлөх чадвар хангагддаггүй зэрэг сул талыг нөхсөн сайн тогтолцоо. Энэ тогтолцооны үр дүнд ардчилал бэхэждэг юм шүү” гэж ярьж байна лээ

.Дэлхий нийтэд түгээмэл хэрэглэдэг “Куб язгуурын томьёо” гэж ярьж байгаа хэдий ч ерөөсөө нийтлэг томьёолол байж болохгүй юм байна гэдэгт улс төр судлаачид, эрдэмтэн мэргэд санал нэгддэг.

Парламентын гишүүдийн тоог тогтоох нийтлэг томьёо гэж байхгүй гэсэн үг. Харин саяын миний хэлдэг хүн ам, нутаг дэвсгэр, сонгогчдын бүлгийн төлөөлөл, улс үндэстний онцлог, геополитикийн нөхцөл байдлыг илүү сайн харгалзан үзэх ёстой.

Өөр нэг онцлох үндэслэл бол “давхар дээл” буюу Улсын Их Хурлын гишүүд Засгийн газрын гишүүний албыг давхар хашихтай холбоотой асуудал юм.

Гүйцэтгэх болон хууль тогтоох эрх мэдэл харилцан хяналт тэнцэлтэй байх ёстой. Гэтэл цөөн гишүүнээс нэг хэсэг нь Сайд болчихоор парламентын бие даасан байдал алдагдах, сонгогчдод өгсөн амлалтаа хэрэгжүүлэх, мөрийн хөтөлбөрөө биелүүлэхэд төвөг учруулдаг, хяналт, тэнцлийг алдагдуулдаг. Олон гишүүнээс цөөн хэд нь Сайд болсон үед ийм нөлөөлөл үндсэндээ мэдрэгддэггүйг дэлхийн улс орнуудын түүх, туршлага харуулж байна.

Ийм учраас тусгаар тогтнол, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал, эдийн засаг, уул уурхайн цаашдын хөгжил зэрэг олон хүчин зүйлийг бодолцож, нутаг дэвсгэр, хүн ам, сонирхлын бүлгүүдийн төлөөллийг хангах зайлшгүй шаардлага үүсэж байгаа юм шүү гэдгийг иргэд, сонгогчдодоо сайн тайлбарлаж ойлгуулаарай.

Та бүхэндээ амжилт хүсье.