Дэлхийн хөгжил дэвшил, техник технологийн түүхэн эрин үед монголчууд бид дэндүү хоцрогдмол, бүдүүлэг аж төрцгөөж байна. Мэдээллийн хурд санаанд багтамгүйгээр өндрөө авч, хүмүүний оюун ухаанаас ундарч буй танин мэдэхүйн шинэ шийдэл-нээлтүүд цаг минутаар хэмжигдэн ар араасаа давалгаалж байхад монгол хүн хониныхоо зунгагтай зууралдаж байна. Соёлт хүн төрөлхтөн аз жаргалтай, амар амгалан, иргэнээ жинхэнэ утгаар нь хайрласан хүнлэг нийгмийг хамтдаа бүтээж буй.
Гэвч Азийн Монголыг нүүдлийн мал аж ахуй нь тэр дундаа хонин сүрэг нь хоцрогдмол, бүдүүлэг, өрөвдмөөр харагдуулаад байгаа юм. Хонь гэдэг амьтан монгол хүнтэй их адилхан санагддаг. Ухаандаа бор, шар нүдтэй. Номхон, томоотой. Харин манайхаас өөр улс оронд хонийг үнэндээ тоодоггүй. Мэдээж хүнсэндээ хэрэглэнэ. Гэхдээ сүүлийн үед Европын болоод өндөр хөгжилтэй орнууд хонины махыг холестерин ихтэй гээд огт идэхээ больсон. Орчин үеийн шинжлэх ухаан тэгж нотолсон учир бараг л дэлхий нийтээрээ хонины махнаас татгалзсан. Монголчууд бид нэгэн хэвийн амьдрал, хэв загвараасаа салдаггүй, сэтгэлгээгээ өөрчлөх дургүй болохоор холестеринтой махаа “Монгол хүний биед сайн, олон жил идсээр ирсэн. Муу юм болоогүй” хэмээн өөрсдийгөө зөвтгөн идэж, өдөр тутмынхаа хоол хүнсэндээ түлхүү хэрэглэдэг.
Үүний уршиг нөлөө байлгүй, сүүлийн үед монголчуудын дунд сахарын өвчлөл ихэсч, хүний гол эрхтэн болох зүрх судсанд шууд нөлөөлөх болсон. Анагаах ухааны нэртэй эрдэмтэд, зүрх судас болоод чихрийн шижингээр дагнасан эмч нар энэ тухай амаа цангатал ярьж байгаа. “Манай иргэд холестерин, ханасан өөхний хүчил ихээр агуулсан хоол хүнс өдөр тутам хэрэглэх болсон нь зүрх судасны өвчлөлд гол нөлөө үзүүлж байна” гэж анагаах ухааны доктор, зүрх судасны их эмч Н.Одгэрэл хэлснийг жишээ болгоё. Мөн “Холестерин ихээр агуулдаг гээд гадныхан хонины махыг хүнсэндээ хэрэглэхээ больсон. Харин манайх л хэрэглээд байгаа юм” хэмээн мастер тогооч Н.Батчулуунаас аваад мэргэжлийн, салбар бүрийн хүмүүс санаа бодлоо хэлсээр ирсэн.
Монгол хүн холестериноор баялаг хонины махаа идсээр наслалтын хувьд жараас хол хэтрэхгүй байгаа нь хатуу үнэн юм. Соёлт хүн төрөлхтөн өнөөдөр хоол хүнсэндээ далайн бүтээгдэхүүн, үхэр, гахай,тахианы мах хэрэглэж дундаж наслалт нь наяас дээш үзүүлэлттэй байгаа. Зөвхөн хоол хүнсний хэрэглээнээс анзаарахуйд Монгол болоод гадны улс орнуудын иргэдийн ахуй амьдрал ямар том зөрүүтэй гэдэг нь хэнд ч ойлгогдохоор. Монголын тал нутгаар дэлхэн бэлчээрлэж буй хонин сүргийн мах нь ийнхүү зүрх судасны өвчлөлийн гол эх үүсвэр юм байна. Бусдаар ямар ашиг нөлөөтэй билээ гээд бодъё л доо. Ноосыг нь аваад үзье. Нэг килограмм ноос зах зээлд ердөө 300-400 төгрөгийн үнэ хүрч байгаа. Хуучин цагт ноосны үүлдэр угсаа гээд сүрхий яригддаг байсан. Одоо бүр чимээгүй болж. Арав гаруй жилийн өмнө буюу 2003 оны Засгийн газрын “Эрчимжсэн мал аж ахуйн хөгжлийг дэмжих хөтөлбөр”-т нарийн, нарийвтар ноост хонины тоо ерэн оныхтой харьцуулахад 82-89 хувь хүртэл буурсан. Орхон, Ерөө, Жаргалант, Сүмбэр үүлдрийн ноосны чиглэлийн хонь үлэмж хэмжээгээр цөөрснийг тэмдэглэсэн байдаг.
Ноос нь үнэгүй, дээрээс нь арьс нэхий нь (2000 орчим төгрөг) үнэгүй. Тэгэхээр Монголын нутагт хамгийн ихээр тархан оршиж байгаа хонь юугаараа үнэ цэнтэй болж байна вэ. Ямар ч үнэ цэнгүй байгаа биз дээ. Хэнд, юунд хэрэгтэй гэж бид хонийг үй түмээр нь өсгөн үржүүлэх болов. Өнгөрсөн оны мал тооллогоор Монгол Улс 23.2 сая толгой хонь тоолуулсан. Өмнө оныхоос 3.1 сая толгойгоор өссөн гэх мэдээ гарсан. Энэ жил бас л тийм хэмжээнд өссөн байж таарна. Ингээд бодохоор манайд хонь гэдэг амьтан арай дэндмээр, хэтэрхий олон байна. Тоо толгойг нь багасгаж, үүлдэр угсааг нь сайжруулан цөөрүүлэх хэрэгтэй болжээ. Холестерин ихтэй, хүний биед хор болж байгаа махыг сүүлэнд нь шингээх, хуучны ууцан сүүлт гэдэг шиг тийм үүлдрийн хонийг бий болгох нь зүйд нийцнэ.
Дэлхийн улс орнуудад сурч боловсорсон, багагүй хугацаанд ажиллаж амьдарсан, хөгжил дэвшлийн түүчээ соёлт нийгмийг үзэж бахадсан хүмүүс Монгол нутагт буухад шууд л хонины зунгаг үнэртдэг гэдэг. Тал нутгийн салхи савир, хөндий хээр, ус голоос хонины шээс шингэг, шавхай үнэндээ нэвт шувт ханхлах нь ойлгомжтой шүү дээ. Дээрээс нь жилийн дөрвөн улиралд хараа салгалгүй хонио дагасан малчид нэг л аз жаргалгүй, гиюүрсэн, гансарсан, уйтай харагдах нь бий.
Өөрсдөд нь жаргаад байгаа юм шиг санагддаг байх. Гэвч тэд хэзээ ч аз жаргал гээчийг амсдаггүй. Аз жаргалтай байхын эх үндэс нь сэтгэлийн амар амгалан юм.
Малынхаа хойноос сөртөн сөнөөстэй мөнхөд харуулдаж, олон малтай хэмээн бусдад ад үзэгдэж, гол төлөв ганц гэрээрээ ганьхарч яваа хүмүүст сэтгэлийн амар амгалан гэж яаж ч байх билээ дээ.
Малчдын гансармал, уйтай, жаргалгүй дүр төрхийг эрүүл саруул нүдээр харж, ухаалгаар тунгаахад монголчууд бид чинь малтайгаа зүй бусаар харьцдагаас болоод малын хараал хүрсэн юм биш байгаа гэх бодол төрдөг юм. Тэгж бодох шалтаг шалтгаан захаасаа аваад байна. Жишээлбэл, манай малчид хонио тэжээлээр бэлтгэн дулаан оромжинд байлгадаггүйгээс хэдэн саяар нь хөлдөөж, осгоож, өлсгөж алдаг. Амьтныг амьдаар нь хөлдүүс болгон, харсаар байтлаа өлсгөж ална гэдэг хүн төрөлхтний энэрэнгүй хүнлэг нийгэмд хамгийн харгис зүйл. Амьтны амь хариуцаж буй гэдгээ ухамсарлан үүрэг хариуцлага хүлээж сураагүй учир өвөл, хаврын өвс тэжээлийг сайтар базаана гэж үгүй. Хахир өвлөөр хэдэн малдаа ёр юм шиг хатуу ханддаг нь хачирхалтай. Мөн идэр есийн тэсгим хүйтэнд урдаасаа онгорхой, салж унах гэсэн хэдэн саргар хашаа бүхий хөлдүүс оромжинд малаа амьдаар нь хатаадгийг үнэндээ ойлгодоггүй. Битүү модон хашаа янгинатал бариад өгчихөж яагаад болдоггүй юм бол.
За тэгээд адуу сургана гэж амьдын там бий. Чихийг нь тас мушгиад, хамар уруулыг нь дарвайтал цорводоод, дөрвөн мөчийг нь тэлээд, амыг нь урж цуу цуу татаад, хэдэн талаас нь тархи толгойгүй нүдэж байж уналганд сургадаг. Амьтныг амьтан болгож “шок”-нд оруулж байж сая эрхшээлдээ оруулна. Үхрийг хөллөгөөнд сургахдаа мөн ялгаагүй. Хамрыг нь цуу татан дөрлөөд, нойтон хусан мунаар хавирга, нурууг нь хуга цохиж байж номхруулж авдаг. Гэтэл бусад улс оронд, соёлт нийгэмд тэс өөр байх юм. Адуу малтайгаа бүр унага, тугалнаас нь найзалж нөхөрлөх юм. Нялх унаганаасаа найзалж нөхөрлөсөн, илүүлж таалуулсан адуу эзнийхээ хамгийн дотнын найз нь юм шиг араас нь даган шогшиж, хүзүү толгойгоо өгч, ээнэгшин эрхэлнэ. Монголтой адилхан адуу мал шүү дээ. Манайхны адуу бол эзнээсээ сулрангуутаа дайснаасаа зугтаж байгаа юм шиг хар эрчээрээ алга болдог. Бараа сураг нь үзэгдэхгүй болно. Ингэж монголчууд малдаа дарангуйлагчаар хандаж, амьдаар нь хөлдүүс болгон тамласны эцэст малын хараал хүрсэн юм биш байгаа даа.
Дэлхий нийтээрээ глобалчлагдаж буй хөгжил дэвшлийн эрин үед бид бусад улс орнуудын адил аз жаргалтай, аливаад санаа зовох зүйлгүй урт удаан насалж, сайн сайхан амьдармаар байна. Тийм цаг нэгэнт ирсэн. Аз жаргалтай, хөөр баяртай тэгш дүүрэн амьдрахын тулд бид тамын малнаасаа, ялангуяа шивтэр шээг, зунгаг ханхалсан хониноосоо салах хэрэгтэй. Тэгж байж хөгжил дэвшилд хүрнэ. Сэтгэл амар, нуруу тэнэгэр амьдарна. Малын буян ирнэ гэж хичнээн жил ярив, одоо больё. Дээр өгүүлсэнчлэн тоо толгойг нь эрс багасгаж, үүлдэр угсааг нь сайжруулан суурин аж ахуйд шилжих нь хамгийн зөв зам болоод байна. Цаг үргэлж араас нь харуулдан ганьхарч, сэтгэлийн хар тамд унаж, өвлийн тэсгим хүйтэн хаврын шуурганд хамт осгож буяныг нь эдлэх шив дээ “Ам тостдог мал амь тасддаг болжээ” гэж Монголын нэрт нийтлэлч Жамбалын Гангаа нэгэнтээ бичиж байсан. Үнэхээр амьдын там болсон мал ам тостох биш, амь тасддаг болсон.
Н.Гантулга
