Монголын Хөрөнгийн биржийн хүлээлгийн танхимд өчигдөр үдээс өмнө хоёр цаг орчим суулаа. Хүүхдээ тэвэрсэн залуу хос, хөтлөлцсөн хоёр хөгшин, жирэмсэн хүүхэн гээд хориод хүн “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн хувьцааны талаар асууж сураглаж байгаа харагдав. Тэдний олонх нь саяхнаас шуугиж эхэлсэн, үнэн худал нь үл мэдэгдэх, “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн хувьцааг өндөр үнээр худалдан авч байна гэх дам ярианы сургаар хөрөнгийн захын “дэлгүүр”-ийг зорьсон нь илт байсан юм.
40 гаруй насны, хэл ам ширүүн нэг эмэгтэй гаргуулаад нэлээд удаж байгаа бололтой, нугалаасаараа тасрах шахсан лавлагаа бариад Хөрөнгийн биржийн угтагч /ресепшн/ залуу руу цамнаж гарлаа. Учрыг лавлавал “Их хувьчлал”-ын үеэр хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичгээрээ “УИД” компанийн хувьцааг худалдан авсан бололтой юм. /Худалдан авах ч гэж дээ. Тухайн үед хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичгээ өөр компанид оруулж чадаагүй иргэдийн үнэт цаасыг “УИД” рүү шахаж байсныг мэдэх юм. Тэднийл нэг байх. Сур /”Өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд 1200-хан төгрөг /ногдол ашгийг хэлж/ өгсөн байна. Одоо “Эрдэнэс Тавантолгой”-гоос юу ч олж долоохгүй. Ли овогтын хөрөнгө болно гээд байна. Түүнээс нь өмнө 500 мянгаар ч болов, хэнд ч хамаагүй зармаар байна” гээд хуурай агсарч байлаа. Залуу ажилтан учрыг хэдэнтээ тайлбарласан ч ойлгож байгаа юм алга, сонсохыг ч хүсэхгүй байх шиг нөгөөхөө л улиглан давтсаар байв. Манай иргэдийн олонх нь 1990-ээд оны өмч хувьчлалын үед ийм байсан. Монголд хөрөнгийн зах зээл үүсч хөгжөөд 20 гаруй жил болж байхад тийм л хэвээрээ байгаа нь даанч харамсалтай. Ямар сайндаа л “Эрдэнэс Тавантолгой”-н хувьцааг 1-1.5 сая төгрөгөөр худалдан авч байна гэх сургаар энд тэнд бөөн бөөнөөрөө цугларч яршиг төвөг тарьж явах вэ дээ. Үүний гол буруутан нь мэдээж төр засаг.
-Хөрөнгийн зах зээлийн хуулиараа Засгийн газраас чиглэл өгсний дагуу “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн Төлөөлөн удирдах зөвлөл, түүний толгой компани нь шийдвэр гаргаж, Санхүүгийн зохицуулах хороо Монголын хөрөнгийн биржид бүртгүүлсний дараа тус компанийн хувьцааг арилжаанд оруулах учиртай. Түүнээс цааш “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн хувьцаа эзэмшигчид үнэт цаасаа худалдах, худалдан авах, иргэдийн хувьд өвлүүлэх, бэлэглэх зэрэг харилцаа үүсч болох юм байна.
Үндсэндээ лууван шиг иднэ үү, лаа мэт урсгана уу, таны сонголт болно гэсэн үг. Гэхдээ хөрөнгийн биржээр дамжуулан арилжихаас биш хэн нэгэнд иргэний үнэмлэхийн баталгаажуулсан хуулбар үзүүлээд зарж борлуулахгүй нь тодорхой.
Ийм энгийн зүйлийг төрийн байгууллага, холбогдох яам, агентлагийнхан яагаад хүмүүст ойлгуулж тайлбарлаад өгчихөж чадахгүй байгааг гайхах юм. Хүн ойлгохын аргагүй олон тоо, хууль дүрэм яриад байхын оронд зүгээр л жирийн үг хэллэгээр ухуулан сэнхрүүлээд өгчихөж болдоггүй юм уу. Яг үнэндээ УИХ-ын зарим гишүүн ч түүнийгээ ойлгохгүй, мэдэхгүй байгаа юм чинь юугаа ч ярих вэ дээ, хөөрхийс.
-“Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн хувьцааг худалдлаа л гэнэ. Хэн ав сан, хэдийг яаж худалдсан тухай цуу яриа л яваад байгаа болохоос ганц хүний “оймс гозойлгох” гэж хэдэн арваараа очдог цагдаа, тагнуулынхан тэднийг илрүүлээд барьчихсан нь хаана байна. Олны үг ортой гэдэг ч үнэт цаасны арилжаа худалдаа нь “оймс гозойлгох”-той харьцуулбал хамаагүй өргөн, нухацтай ойлголт л доо. Тийм ч учраас энэ салбарт ажиллаж байгаа зарим нэгний тархины багтаамж, мэргэжлийн чансаа дутаж байна. Дээрх цуу яриа магадлалтай байх боломжтой эсэх талаар Монголын хөрөнгийн бирж, “Үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төв” ХХК болон зарим нэг брокер дилерийн компанийн мэргэжлийн хүмүүсээс асууж лавлахад тодорхой хариу өгөх сачийтай “амьтан” байсангүй. Аж ахуйн нэгж, хувь хүмүүсийн хувьцааг нааш цааш нь хөдөлгөж дундаас нь хоолоо олж иддэг ажилтнууд л ийм байхад сая төгрөгийн сургаар савлаж давхисан жирийн иргэдийг буруутгах аргагүй ээ.
Дээрх үйл явдлуудаас харахад “гээндээ ч бий, гоондоо ч бий” гэгч л болж байна. МАН олонхоороо засаглаж байх үед буюу 2012 оны тавдугаар сард газрын баялгийг нийтэд тэгш хуваарилах анхны суурийг тавьсан нь “Эрдэнэс Тавантолгой” төрийн өмчит компанийн тодорхой хувийг бүх ард түмэнд олгож, 1072 хувьцааг иргэн бүрт “бэлэглэсэн” явдал юм. Энэ нь Ерөнхий сайд Сү.Батболдын үед шийдсэн асуудал. Гэвч энэ “бэлэг” Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед утгаа алдаж, 160 мянган оюутан хоёр жилийнхээ сургалтын төлбөр болгож, 360 мянган ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн нэг сая төгрөгөө бэлнээр авсан байдаг. Энэ нь “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн хувьцааг жинхэнэ утгаар нь шоу, улс төрийн тоглоом болгосон хэрэг байлаа. Тийм ч учраас “Хэдхэн сарын настай болчихсон хүн би хувьцаагаа авч, хужаа нарт худалдаад эмчилгээнийхээ зардалд нэмэрлэе” гээд явж байгаа иргэнийг буруутгах аргагүй мэт. Тэгээд ч Санхүүгийн зохицуулах хорооны эрх мэдэлтэн Т.Жамбаажамц “Өмчлөх эрх бүхий 2.5 сая иргэний нэр дээр байгаа хувьцаанаас хэн нэгэн худалдаж, шилжүүлж авсан бол хууль бус үйлдэл. Хувьцаа худалдаж авсан этгээдэд өмчлөх эрх нь баталгаажихгүй” гэж сүржигнэн мэдээлсэн нь дэндүү хариуцлагагүй үг юм. Нөгөө талаар төр хүчгүйдсэнээ батлаад ч байх шиг. Мөхөс миний бодлоор “Ийм юм байж болохгүй” гэж түс тас хэлэх ёстой байсан биш үү. Цагдаа, хүчнийхэн ч “Хувьцаа худалдсан, авсан явдал нэг ч байхгүй” гэж худлаа томрох ямар хэрэгтэй юм бэ. Энэ бол гадна, дотнын аливаа явуулгад хүчин мөхөстөж байгаагаа л харуулж байгаа хэрэг. Хэрэв үнэхээр тийм зүйл болоогүй бол иргэд гэв гэнэт хөрөнгийн захыг сонирхож, өөрийнхөө талхны мөнгийн барьсаар гүйн очиж, данс нээлгэхээр тушаах байсан уу. Холбогдох байгууллагын зүгээс зөвхөн “Эрдэнэс Тавантолгой”-н дансаа нээлгэхэд яарах хэрэггүй гэж зөвлөх үү. Мэргэжлийн байгууллага, зарим үнэт цаасны компанийн үйл ажиллагааг зогсоох уу. Энэ мэт эргэлзээ дагуулсан олон асуулт, хувьцаагаа сая төгрөг юмуу хамгийн багадаа 300 мянгаар зарсан гэх барин тавин яриа бүгд худлаа байсан гэж үү.
-“Арьс”-аа хамгаалсан албан тушаалтнуудын хуурай мэдэгдлээс илүүтэй хоногийн хоолоо залгуулах гэж эх орны эрдэс баялгийг эзэмших эрхээсээ татгалзаж байгаа ард иргэдийнхээ үгэнд итгэж, тэднийг өрөвдөж бас өширхөж байна. Дээр дурдсанчлан Монголын хөрөнгийн биржийн үүдэнд цөөн хором суухад 1072 хувьцаагаа болж өгвөл худалдчих арга саам хайж ирсэн иргэд дотор “яая даа” гэсэн гуйлгачин харагдаагүй ч ямба нь хэтийдсэн авхай л лав байгаагүй. Төвийн бүсэд орж, төрийн байгууллагад очих юм гэсэндээ тэд байгаагаараа гоёсон биз. Хоёр идэхгүй ч хоосон хонохгүй юмсан гэхдээ тэд хувьцаагаа зарчихаад мөнгөтэй болно гэж горьдож ирсэн байх.
Авсан, өгснийг нь хараагүй ч алсын бодолтой гаднынхан Монголын эрдсийн хувьцаа байтугай юуг ч хамахад бэлэн байгаа. Тэдний хэл аманд багтаж, эх орны үнэт баялгийг эзэмших эрхээ худалдаж байгаад нь иргэддээ өширхмөөр. “300 мянгаар ч зарахад яадаг юм бэ. Надад өгсөн юм байгаа биз дээ” гэж телевизийн дэлгэц дүүрэн гарч, чих дөжиртөл орилж байсан авгайн дүрийг та харсан л байх. “Ирээдүйд Тавантолгойн ордын нэгж хувьцаа 40 мянган төгрөгт хүрнэ” гэсэн өөдрөг төсөөллийг дэвшүүлж, өөрт ногдсон хувьцаагаа хэнд ч өгөхгүй байхыг хоёр жилийн өмнө нэгэн төрийн бус байгууллагын залуу уриалж байсан санагдана. 40 мянгаа больё гэхэд хэд ч хүрдэг байсан эх орны баялгийн баталгаанд хариуцлага, тэвчээртэй хандах ёстойг л эцэст нь хэлье. Бас 10 мянган цэнхэр, ягаан тасалбараар хувьчлалыг төсөөлж, түмний өглөгөөр түнтийтлээ баяжсан ч ашиг ногдол хуваарилдаггүй “УИД” мэтийн итгэл эвдсэн компанийнханд гомдож, хоногийн хоолныхоо төлөө хувьцаагаа худалдах гэж яваа иргэдээ ухуулан сэнхрүүлж, ухааруулан ойлгуулаач гэж төр засаг, холбогдох байгууллага, ажилтнуудаас хүсье. Мэдлэг мэдээлэл нь дутаад байгаагаас биш монголчууд тэнэг улс биш шүү.
Нөгөө талаар хууль эрх зүйн ямар ч боломжгүй, хууль бус үйл ажиллагаа явуулж, “Эрдэнэс Тавантолгой”-н хувьцааг /үнэн бол шүү дээ/ худалдаж авах нь цаад этгээдэд томоохон эрсдэл авчрах нь тодорхой. Үүнийг мэдсээр байж худалдан авалт хийж байгаа бол нэлээд дээрээс “шидсэн чулуу” буюу сонгуулийн өмнө олон түмний санаа сэтгэлийг үймүүлж, улс орныг тогтворгүй байдалд оруулах гэсэн оролдлого, явуулга гэж ойлгохоос өөр аргагүй. Энэ нь харин хэнд ашигтай, хэний үйлдэл болохыг бид таашгүй ээ.
Д.Мөнхжаргал
