1990 онд Ардын их хурлын депутатаар ажиллаж эхэлснээс өнөөг хүртэл тэрбээр төр засагт өөрийн мэдлэг боловсрол, хувь нэмрийг оруулж яваа юм. Төрд ажилласан хугацаандаа олон улс орноор явж, танин мэдэх, соёл, нийгмийн байдалтай танилцсан тухай эссэ тэмдэглэлээ УИХ-ын гишүүн Д.Лүндээжанцан манай сайтаар дамжуулан уншигч та бүхэнд хүргэж байна. Өнгөрсөн  хоногуудад түүний "Гал ус хоёр", Монгол хуулийн "Архитектор", Шопены гэрт, Хөшгөө бүү нээ, Санкт Петербургт байсан хорин дөрвөн цаг, Шереметьевод уулзсан өвөө нэг Рерих нь байлаа, Ц.Дамдинсүрэн гуайнхаа гэр музейд, Харвардын номын сан хийгээд Банда батсын учир, Цоодол ах, УЛААНБААТАРЫН УЯНГЫН ДУУ, Хүүтэйгээ аян замд, Нутгийн тухай таталбар-1, Нутгийн тухай таталбар-2, Японд газар хөдөлөхөд Австралид сэтгэл зовж суулаа, Зуун ширхэг нэгтийн доллартай явахад л хамаг хэрэг бүтэх газар, Аж богдын нутгаар, Миний мэдэх Герман, Есдүгээр сард л зурагт үздэг (ӨМНӨД ЭНЭТХЭГТ ХИЙСЭН ЭРГЭЛ МӨРГӨЛИЙН ТЭМДЭГЛЭЛ), Гэдэсний бүжиг, Гаваны машины парк, Ханада гуайд баярлахын учир, Бар харайхын хавцалд, Жамбаа: Чогдон дарга миний эцэг эх, ах бурхан маань юм, Р.Нямдорж, Мессенжерийн найз, Сүүлчийн бөөсчин, Уншигч, Багийн даргын эхнэрийн дүү, Пагваа гуайн нисдэг сүрэг, Чили яагаад хөгжөөд байдаг юм бол оо?, Кумсала буюу элстэй газар, Чулууны дэлгүүрт чулуужах шахлаа, Аав, ээж, би ..., Женев нуурын эрэгт, Гадаад хүн зэрэг тэмдэглэлүүд манай сайтаар дамжигдан та бүхэнд хүрсэн билээ. Уламжлал ёсоор түүний эссэ тэмдэглэлүүдийг цувралаар хүлээн авч уншина уу.

Энэ өвөл гурав дахиа нутгаа явж байна. Нутагт минь зун нь оройтож, буцах цагийн хүйтэн бороо шамарга болон хувирч, зэврүүн салхитай намрыг үдээд тун удалгүй хүйтний аманд яваад орчихов. Бүрд сумынхан гарцтай тулдаа аминд ордог Булганы хэдэн сум руу оторлож, бусад нь бие биенийхээ нүүсэн нүүсэнд очоод олигтой юм болсонгүй.

Би арванхоёрдугаар сарын дундуур Арвайн тал, Төгрөгийн Мазар, Сайнтөгрөг, Зүүнбаян-Улааны Дэвшил, Дөлгөөнөөр явлаа. Ёстой л зудтай жилийн хялмаа өглөө босоход л нэмэгдсээр тал газрыг бутны толгой харагдахгүй болгож, угаасаа зун нь өвс ногоо олигтой гараагүй болохоор мал хоргоох бэлчээргүй болгожээ. Ес эхлээгүй байхад хатуурсан хүйтний эрч өдөр хоногоор улам л нэмэгдэх төлөвтэй. Айл болгон шахуу хэд гурван төгрөг банкнаас зээлж, тавь жаран боодол өвс, арав хорин уут хивэг авснаа хүйтний эхний 10 хоногт л дуусгаж орхижээ.

Эхнийхээ явалтын гурав хоногт гурван сумын 70 гаруй айл өрхөөр орсон юм. Төгрөгийнхөн уул нь өвөлжөөтэй байлаа. Намайг намар явахад ч нутагтаа өвөлжчихөөр, тэрүүхэндээ таана таваглачихсан байсан юм. Гэтэл цаг хүндрээд ирэнгүүт манай Баянгол, Дундговийн Сайхан-Овоо, Өмнөговийн Мандал-Овоогийн олон малтнууд оторлож орж ирээд өнөө жаахны нь хуу хамаад цаашаа Гучин-Ус, Хайрхандулаан гээд явж өгчээ. Тэд ч бас мөн л хол нүүж байна. Төгрөгийн хоёр мянгат малчных малаа үхүүлээд, нэг нь малаа дундаа оруулчихсан, нөгөө нь гуравны нэгтэй нь үлдээд байна. Эд үнэхээр ажилсаг, малч улс даа. Байгалийн давагдашгүй хүчний өмнө л аргагүй өвдөг сөхөрсөн хэрэг юм. Гэхдээ олон жил мал олонтой байсан айлууд арга ядвал цаг сайхан болоход мал худалдаж аваад ч болов эргээд малжчих байлгүй дээ гэж бодож байлаа.

Орсон айл болгон л гал дээрээ (исгэсэн) юухан хээхэн буцалгаж, исгэсэн дрожоо малдаа өгч, гэрээ ханхайлж, хөл тавих зайгүй шахуу бяруу тугал, борлон, шүдлэнгээ оруулсан байна. Хүйтний эрч буурахгүй байгаа юм чинь хичнээн ч хоног тэгж байлгах билээ. Хэд хоног байлгаад гадаа гаргав уу, үгүй юу чичирсээр байгаад үхэх юм гэнэ. Хониороо хороо барьчихсан айлд буухад, хамгийн тарга хүчтэй нь бөөн бөөнөөрөө үхэж хоноод байх юм. Өвөл болсон хойно нүүж ирсэн болохоор хот хороо хөлдүү, тарган чадалтай нь түрүүлж хэвтээд бусад нь дээр нь гарч шавааралдаад дарагдаж үхээд болохгүй байна гэж ярилаа. Чамгүй их өвс, тэжээл авсандаа л өдий зэрэгтэй үлдээд байна. Цаг ч хол байна даа гэж малчин Ц.Товуу ярив. 1999-2000 оны зуднаас хойш гайгүй байсан мал, хүн хоёр хоёулаа хүйтэн үзээгүй хэдэн жил болчихлоо. Байгаль цэвэрлэж байгаа юм болов уу даа гээд Сантын нөөцийн фонд гэхгүйгээр сум суманд нь өвс тэжээлийг буулгачихвал цаг, хүчийг арай хэмнэнэ шүү гэж бас хэлнэ лээ.

Дөлгөөнийхөн Өвдөгхудагийн ханын материалын үйлдвэрийн хаягдал төмрөөр хаа очиж овоо хэдэн га газрыг хашаад авсан нь шуургатай үед малаа оруулчих юм байна. Хашсан учраас зун намар нь хэдий тааруу байсан ч цасны дээр өвсний толгой салхинд найган байгаа нь харагдаж нүдэнд дулаан байлаа.

Намрын сүүлийн шуурганаар уруудаж алга болсон адууныхаа хойноос эрлийн багууд гарган явуулж Өмнөговийн Мандал-Овоо, Булган сумд хүрээд тав гурвыг нь олсон ч уруудах замдаа ихэнх нь үхэж үрэгдсэн, олдсон хэд нь буцааж авчрах тэнхэл муутай байгаа тухай айлд ороход ярьж байцгаалаа. Аймгийн цагдаагийн дарга Б.Бэхбат хурандаа эрлийн багийг ахалж, эрүүл мэндийн дарга Ц.Анхтуяа эмч нараа аваад зуданд нэрвэгдсэн айлуудаар эмнэлгийн тусламж үзүүлж яваатай тааралдав. Миний орсон айлуудаас, түүний дотор Арвайн талд өвөлжиж байгаа айлуудаас ганцхан айл л (хоёр зуу гаруй малтай) малаа үхүүлээгүй, хоногийн 24 цаг тасралтгүй гал дээрээ юм буцалгаж өгсний хүчээр ийм байна. Цаг хол байна. Манайхыг хүмүүст ярьж сурталчлахгүй байхыг гуйя гэж буусан улсад хэлээд авах сонсдсон. Нээрээ л цаг хол байна даа.

Оны эхний хоногуудад цаг агаар улам л хүйтэрч мал, малчин хоёр улам л хүндэрлээ. Хоёр удаагийн айхтар шуурга Баянгол, Сант, Баян-Өндөрийн айлуудын өвөлжөө хотыг дарж, мал хүнгүй цасан дор орчихлоо. Харин энд онцгой байдлын албаныхан, аймаг сумдын удирдлагууд эрвийх дэрвийхээрээ хөдөлж, сумын төвийнхнөөс цас ухах багууд гарган, ямар ч байсан гэр, хот хороог нь цасан дороос гаргаж авчээ. Бид айлд орохдоо хоёр талдаа цас хунгарласан хонгилоор явж гэрт орж, хашаа хотонд нь орж байв.

Тусламж, зээлийн өвс тэжээлийг айлын тоогоор шөнөжингөө атга чимх, грамм, килограммаар нь хувааж хуваарилж, түүнийгээ тараах гээд сум, багийн дарга нар нь дээлээ тайлахгүй хичнээн ч хоног явж байгаа юм бэ дээ. Х.Гэрэлмаа, Д.Цэцэгбадам, Загарзэсэм, Г.Нямдулам, Пүрэвсүрэн, Ц.Цэцгээ, Г.Цэндпүрэв гээд сум, багийн эмэгтэй дарга нар хэдэн сар үргэлжилсэн энэ их зуданд эрчүүдээсээ дутахгүй бүсээ тайлахгүй зүтгэж яваа тэдэнд хэн ч гэсэн баярлалгүй яахав ээ.

Баянгол сумын Жадамба, ......... нарын саахалт хоёр айлд буухад үхсэн малынхаа турсагыг хуулаад, буянт мал үхсэн хойноо ч арьс нь тав гурван төгрөг болж үлдсэн хэдэд нь боодол өвс, ганц хоёр уут хивэг авах юм даа гэж сууна. Ярианд эхнэр нь оролцон бид туршлага дутлаа. Дулаан цагийн л малчид байж. Хот халуурах гэдгийг ааваасаа дуулж сонсч байсан ч олигтой анхаарч, анзаараагүйгээс боллоо гэж ярьж байв. Хоёр, хоёр хүүхэдтэй энэ хоёр залуугийнх 800, 800-гаад малаасаа одоогоор 60, 70 малтай үлдээд байгаа юм байна.

Зуд ингээд л дуусна. Харин та нар ард нь гарч хашир туршлагатай сайн малчид болно гэдэгт итгэж байна. Малаа барлаа гээд хот хүрээ рүү л битгий нүүгээрэй. Би танайханд дахин ирэхэд малаа өсгөчихсөн байгаарай гэж ерөөгөөд хөдлөв. Залуучууд нүдэндээ нулимстай намайг үдлээ. Би ч тэдэндээ итгэж байна.

Говь, хээр талд цас ороод дарчихаар аргал хоргол олдохгүй түлшгүйн гачлан бас нүүрлэх юм. Баянтээгийн нүүрснээс ганц нэг шуудайг ч болов аваачиж өгч байгаа юм байна. Цагаан сарын битүүний урд өдөр айлуудаар явахад хэдий цаг хүнд байсан ч бэлэг дэмбэрлээ бодоцгоож гэр орноо цэвэрлэж, ам бүлийнхээ тоогоор Хүний хөгжил сангийн 21 мянгаа аваад хэдэн кило гурил, будаа, мөн л хэдэн уут хивэг аваад ирчихсэн тогоондоо өөхөн тосоо хайлуулж, хэвийн боовныхоо бэмбийг нухаад сууж байгаатай тааралдаж явав.

Зуд турханд манай хүмүүс сэтгэл санааны болоод бусад дэмжлэг туслалцаа их л үзүүллээ. Зуднаас маш том сургамж авч үлдэв. Монголын маань нүүдлийн гайхамшигт соёл иргэншлийг тээж яваа, биднийг хоолтой хувцастай байлгаж ирсэн хэдэн малчнаа бодохоос аргагүй. Цас хөрлөж, хүйт хайрсан хүнд үед зүтгэж буй малчин, мал хоёроо л өрөвдөж явлаа.

Удахгүй хаврын хавсарга залгана. Малаасаа гадна малчдын маань эрүүл мэнд гэж бас байна.

2009.

ХӨДӨӨ ТА МИНЬ ЯМАР БАЙНА

Амар тайван хотдоо ингээд сууж болохгүй ээ

Алс уулсын цаана нэг л биш ээ та минь

Агаар, тэнгэр тэнд зангаа хувиргаад

Адуу мал, хүмүүс цасан дунд байна там инь!

Аав ээжийн минь нутаг үгээ хэлж,

Атга өвс тэнд алтны ханшийг дарлаа

Айргаа сөгнөөд наргидаг манай нутгийнхан

Арга хоргоо барж цасан дунд мөлхөж байна

Хороондоо өлдсөн малын шүд хяхрах чимээг

Хотын сууцандаа энд би зүрхээрээ сонсож байна

Үүлэн цэнхэр уул, их тал цасан доор

 Үелэн гялбалздаг өвс тоос нь ч цасан доор

Үнэндээ олон юм цасны хаанчлал дор байна

Нүдэнд торох дэрс ч үгүй мэлтийсэн талд

Нүүж яваа айлын бараа л харлана.

Хүйтэн уул, тал, түлшгүй айл

Хүрэх газар нь хол, тэвдсэн хүмүүс

Амь зуудаг хэдэн мал нь эвхээтэй

Ар араасаа зутрана

Хотынхон бид цэцэрхсээр тэвш өвс ачуулбал дээд нь

Хойтон цаг дэлгэрэхэд яваад очихгүй юм шиг

Хүрээндээ мал, сүүгээ хийцгээх юм шиг

Хүүхдүүдээ лабораторийн тараг, цагаагаар цатгах юм шиг суусаар байна

“Баян Монголын ...” гэж бүгдийг дуулуулдаг сүрэг маань

Байхгүй болсон ч хотойхгүй юм шиг царайлж байна

Эрхэм хотынхон минь!  Утсаа залга хөдөө яаж байна?

Эрхэлсэн хүмүүс нь машинаа асаа, хөдөө яаж байна?

Эд баялагтай нь түрийвчээ уудла! Хөдөө яаж байна?

Эрвийх дэрвийхээрээ бүгдээрээ хөдөлцгөөе

Эрдэнэт сайхан хөдөө минь та ямар байна?!

2009.12.25.