Хангайн нурууны их уулсын зүүн захын шувтарга, Орхон голын хөндий дэх байгалийн хосгүй өвөрмөц, нандин тогтоц бүхий Жарантайн голын сав газар засаг захиргааны нэгжийн хувьд Архангай аймгийн Хотонт сум харьяалагддаг юм. Чухам энэ л газар шороонд тарьсан бүхэн нь ургаж, энд идээшилсэн мал хуй түм бумаараа өсдөг. Сүрлэг уулс, уужим тал, ногоон ой төгөл, тунгалаг гол мөрнүүд ингэж нэг дор цогцолсон сум суурин тун ховор.
Ардын хувьсгалын анхны долоогийн нэг С.Данзан Хотонт сумын уугуул
Сумын төвийн хамгийн өндөр барилга нь хоёр давхар сургууль юм. Тийм ч болохоор өөр сум орон нутгаас хүн ирэхэд гэр орноо эсвэл дэлгүүр хоршоо зааж өгөхдөө “Тэр өндөр барилгын баруун доод буланд бий”, “Өндөөр гэгчийн цагаан барилга харагдаж байгаа биз. Энэ чинь манай сургууль. Манайх сургуулийн урд талын гудамж” гэх зэргээр ярьж байхыг би нэг бус удаа сонсож байсан. Сургууль, захиргаа, эмнэлэг, дотуур байр, цагдаагийн хэлтсийн эргэн тойронд сумынхан хашаа хатгаад, төвхнөжээ. Миний мэдэхийн сүүлийн арав гаруй жил сумын төвд хүнсний дэлгүүр л шинээр баригдсанаас бус өөр “барилгажилт” явагдаагүй. Сургуулийн өмнөх талбайд төрийн нэрт зүтгэлтэн, Ардын хувьсгалын анхны долоогийн нэг, Монгол Ардын намын анхны дарга С.Данзангийн хөшөөг 2000 оны эхээр босгосон юм. С.Данзан бол Хотонт сумын уугуул бөгөөд 1885 онд хуучнаар Сайн Ноён хан аймгийн Сүжигт бэйс Сандаг-Очирын хошуунд мэндэлсэн байдаг. Хөшөө босгосны дараахан монгол хэл уран зохиолын багш С.Уранчимэг сурагчдадаа “Хичээл номдоо шамдаж, сайн сурах хэрэгтэй. Хамгийн гол нь сурч мэдсэнээ сайн сайхны төлөө, зөв зүйлд зарцуулах ёстой. Ингэвэл өөрийн нэртэй хөшөөг, төрсөн нутагтаа сүндэрлүүлж, алдар гавьяагаа мөнхөлж болдгийн тод жишээ бидний хажууханд байна. Тэгэхээр энэ хөшөө зүгээр ч нэг амьгүй хүрэл биш болж таарч байгаа биз” гэж билээ. Үүний дараагаас ангийнхан маань хичээл номдоо маш сайн шамдацгаах болсон сон.
Хотонт хэмээсний учир
Сумын төвийн зүүн хойхно дүнхийх, ой мод бүхий уулыг Хотонт хэмээн нэрийднэ. Сумынхан уулаа жил бүр тахина. Сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэн үлдээснээр Хотонт уулын эртний нэршил нь Дулаан уул юм. Уулынхаа араар шигүү ой модтой, орой хэсэгтээ үхэр чулуу, хадат хавцалтай бол өвөр хэсэг нь эгц доош уруудсан тогтоцтой юм. Тухайн бүс нутагт өвөл болон хаврын эхэн сард ихэвчлэн зүүн хойноос салхитай байх тул уулын урд хэсэгт нөмөртэй дулаан байдаг аж. Тиймээс ч нутгийн ардууд Дулаан уул хэмээж, нөмөрт нь олон зууны турш өнтэй өвөлжиж, хаваржсаар өнөөг хүрсэн. Харин манай эриний долдугаар зуунд Уйгарын есөн овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн эсрэг тууштай тэмцэн, ялалт байгуулж улмаар МЭ 745 онд өөрийн хаант улсыг төвхнүүлсэн байдаг. Үүнээс 100 гаруй жилийн дараа Уйгар зэргэлдээх нүүдэлчин киргизүүдэд ялагдаж нийслэл болох Ордубалыкаа шатаалган, сүйтгүүлжээ. Тус Ордубалык хотын туурь бол өнөөдрийн Хотонт сумын нутаг дахь Хар балгас юм. Уйгарын ихэнх иргэд баруун зүгт зугтсан боловч ганц хоёрхон овог аймаг киргизүүдийн харгис дарлалыг үл ажран буйраа сахиж үлдсэн гэдэг. Тэд ухаан төгс Дой хатнаар удирдуулсны хүчинд тодорхой хэмжээний алба татвар өгөхөөр киргизүүдтэй тохиролцон, мал хуйгаа хураалгаж, хүн ардаа сүйтгүүлэлгүйгээр зэрэгцэн аж төрсөн аж. Тийм ч учраас харь солгой дайсан нь Дой хатныг хүндэлж, нэгэн нуурын хөвөөн дэх орд харшид амьдруулж байжээ. Хожим тэрхүү нуурыг Дойтын цагаан нуур гэх болжээ. Хатныг тэнгэрт халихад ойр хавийн хамгийн өндөрлөг газар болох Дулаан ууланд оршуулсан гэнэ. Үүний дараагаар дулаан уулыг Хатант хэмээх болсон аж. Цаг хугацаа хуучрахын хэрээр Хатант уул хэмээх нэршил Хотонт болж өөрчлөгдсөн гэдэг. Түүнчлэн газар зүйн байршлын хувьд Хотонт уул сумынхаа төв хэсэгт байрладаг нь ийн нэрлэхэд багагүй нөлөөлсөн болов уу. Хотонт уулаас гадна Дэлгэр Хайрхан, Цагаан Уул, Сант-Уул зэрэг нутгийн олны сүслэн тахьдаг уулс олон бий.
Зуугийн багш, Зуугийн гэгээнтэн зэрэг эрдэм төгс хутагт хувилгаад энэ нутгаас л төрөн гарсан
Шарын шашин Монголд ид дэлгэрч байх үед Хотонт суманд олон ч хутагт хувилгаан тодорч, сүм хийдүүд шинээр баригдаж байжээ. Энэ нь тухайн үеийн шашин мөргөлийн гол төв болох Эрдэнэзуу хийд хаяа залган оршиж байсантай ч холбоотой байж болох. Зуугийн багш, Зуугийн гэгээнтэн нар нь хүүхэд ахуйдаа Эрдэнэзуу хийдэд шавилж, ухаан мэдлэгээрээ онцгойрон шалгарч, хожмоо Түвдийн Далай ламтай ном хаялцаж явсан гэдэг. Арванесдүгээр зууны үед гэдэс дотор, үе мөчний өвчинд тустай нэгэн рашааны эхэнд томоохон эргэл мөргөлийн хийд болох Цагаан сүмийг байгуулж байсан ч харамсалтай нь их хэлмэгдүүлэлтийн он жилүүдэд тус сүмийг нурааж, лам нарыг нь буудан хороосон талаар түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ. Үүний дараагаар нэр нь тодорхойгүй өнөөх халуун рашааныг Цагаан сүмийн хэмээн нэрлэх болжээ. 1980-аад оны дундуур сүмийн тууринаас цан хэц, хэнгэрэг, лам нарын хэрэглэж байсан мөнгөн домбо, аяга, үнэт хаш чулуун хөөрөг тэргүүтэй эд өлгийн зүйлс олдсон байна. Харамсалтай нь ихэнх эд хогшлыг нь ойр хавийн иргэд тоноод дуусгасан гэдэг. Харин сумын төв дэх хийдийн балгасыг 1990-ээд онд хамба лам Д.Доржцэвээн сэргээн босгож, хуучин нэрээр нь буюу Дашгэмпэлийн хэмээн нэрлэж, өнөөдрийг хүртэл сүсэгтэн олны чуулдаг буяны өргөө хэвээр. Энэ тухайд миний өвөө Д.Дэмбэрэлнямбуу “Сүрэг хонио гэхээсээ атганд багтах мөнгөн бурханаа эрхэмлэн, гэрийн хогоо шүүрдэхээс урьдаж бурханыхаа тоосыг арчдаг байлаа даа. Амьтны амь хороох, бусдад гэм учруулах, хуурч мэхлэх, худлаа ярьж, хулгай хийнэ гэдгийг бурханы шашинд байж боломгүй нүгэл гэж номлосон учраас элэнц өвөө, эмээ минь бид нарт үргэлж л нүглээс хол явахыг сануулна. Бид ч үгнээс нь гарахгүй. Үүний хүчинд элдэв хэрэг төвөг гарахгүй, амар амгалан аж төрдөг байсан сан. Өөр сум оронд бусдын аминд хүрсэн гэнэ ээ гэх жигшүүрт явдлыг явуулын хүнээс дуулаад “Ээ бүү үзэгд, бурхан гончигсум минь” гээд алгаа хавсраад духандаа хүргэнэ. Хэрэв ингэх л юм бол дөнгөж хэлд орсон хүүхэд ч хүртэл жижигхэн бумбагар гараа хавсарч нийлүүлээд духандаа хүргэнэ. Нарийн учрыг нь мэдэхгүй ч цаагуураа болохгүй, бүтэхгүй зүйл тохиолдсон болохыг зөнгөөрөө мэдэрдэг. Харин томроод ухаан суугаад ирэхээр багадаа зөнгөөрөө мэдэрч асан тэр зүйл нь санаа сэтгэлээс нь ер арчигддаггүй. Ингэж л бидний үеийнхнийг номхон хүлцэнгүй болгосон. Үүнд оносон нь ч бий, алдсан нь ч бий. Гэхдээ оносон нь хавьгүй их” хэмээн хуучилж билээ.
Гантай зун Цагаан сүмийн голын хөндий, зудтай өвөл Цохиот ууландаа малаа бэлчээдэг
Хотонт сумын Хүйсийн овооноос эхтэй горхи Цагаан сүмийн голтой нийлж, сумын төвийн урдуур урсана. Тус голын эрэг дагуух ногоон ширх, зүлгэнд жилийн аль ч улиралд мал тааваараа идээшилнэ. Барагцаалбал 50 гаруй км үргэлжлэх учраас зэргэлдээх сумдын мал хуй ч орж ирэх нь бий. Зун ган болсон ч энд хүмүүл, хүнхээл, зэрлэг жууцай зэрэг шим тэжээлт төрөл бүрийн ургамал ногоо өтгөн ургана. Тиймдээ ч нутгийн уугуул малчид цагаан сүмийн голыг “Ногоон үелзээ” гэх нь ч бий. Хатсан өвс, гандуу цэцэгс бүхий шаргал хөндийгөөр ногоон зураас татуулан өвс ургамал нь халиурдаг болохоор тэгээ биз. Харин өвөл цас их унасан ч дэрс нь халиурч, зэгс нь ногоорох Цохиот уул гэж бий. Бэлээрээ эгц өндөр хэдий ч орой хэсэгтээ ширээ мэт тэгшхэн тал бүхий энэхүү ууланд ой модноос гадна хад асга, эгц цохио элбэг. Тийм учраас ч өвлийн их цас, тэсгим жавраас өвс ногоог нөмөрлөдөг биз. Гэхдээ өнтэй өвөл тэнд малаа хонио хариулах нь бүү хэл адуугаа туугаад ч дайрч өнгөрдөггүй санагдана. Нагац ахын “Жил бүр тийш нь малаа тууж гаргачихаад, гэртээ гэдсээ илээд хэвтвэл ирэх онд нь модоо барихын цондон” гэж хэлсэн нь угтаа бэлчээрээ сэлгэж, үржил шимийг нь алдагдуулахгүй гэх малчдын ухааныг энгийнээр тайлбарласан нь тэр байж. Өнөөх арав гаруй жилийн өмнө тохиосон айхтар мичин жилийн зуднаар Цохиот, түүний салбар уулсаар малаа хариулсан тулдаа хохирол багатай давсан гэдэгсэн. Бүр доголон хурганы гарзгүй, зудыг сөрөн гарсан малчид цөөнгүй байсан аж. Энэ тухайд манай эмээ “Айл хүний амь нэг, саахалт айлын санаа нэг гэдэг нь чухам байгалийн онц аюултай үзэгдэл тулгарахад нэгдэн нийлэхийг хэлж байгаа хэрэг. Мэдээж мал хуйгаа бүрэн бүтнээр нь авч үлдэхийн төлөө. Арав гаруй жилийн өмнөх мичин жилийн зуднаар гэрийн ханатай чацуу цас орж, тооноороо гэр лүүгээ орж, гарч байлаа. Тийм байхад бэлчээрт гаргалгүй хадлангийн өвсөөр хашаанд нь тэжээнэ гэвэл ганц сараас хэтрэхгүй. Өвлийн сар нэг биш шүү дээ. Үргэлжлүүлээд хаврын гурван сар байдаг. Нэг орой саахалт өвөлжиж байсан айлын хүн манайд ирээд “Хамтын хүчээр зудыг давахгүй бол горьгүй нь. Самдан, Тоорил хоёрынд сая очоод ирлээ. Тэр хоёр энэ хавийн хотныхныхоо малыг бөөгнүүлж, Цохиот уул руу гаргая гэж байна. Адуу үхрээ урд нь гаргаж туугаад мөрөөр нь шүдлэнгээс дээш насны хонь ямаагаа туугаад явъя. Харин төлөг, борлон, бяруу, даага болон зарим тамир муутай малаа хотондоо үлдээчихье. Тэднийгээ өвсөөрөө тэжээгээд хавартай золгочихно. Цохиот ууланд гаргасан хойно малаа ээлжлээд хариулчихъя. Чи юу гэж бодож байна” гэж өвөөгөөс чинь асуухад “Тэгэлгүй яахав дээ. Юуны тулд айл саахалт билээ дээ. Маргааш хажуухан энгэр дээр малтсан цасан дотор зогсоо морьдоо хотондоо оруулъя. Дунд жалгын цасыг ч дээрээс нимгэлж байя. Урд талын цагаан хошууны үзүүр хүртэл цас нь арай нимгэн юм билээ. Тэнд нөгөөдөр үдээс хойш малаа бөөгнүүлье” гэснийг би тодхон санадаг юм” гэсэн юм. Хоёр гурван сарын турш зарим малаа Цохиот уул, түүний салбар уул нуруудаар хариулсны хүчинд цөөн мал хорогдсон. Цагаан сүмийн голоос гадна Орхон, Жарантай голын их хөндий, түүний ойр орчмын ам, энгэр газарт хүнсний ногоо, үр тариа тариалахад бүрэн тохиромжтой. Тиймдээ ч Уйгарын үеэс тариа тарьж байсан ул мөр усалгааны далан шуудуу элбэг. XX зууны сүүлийн хагаст сумын хэмжээнд 5,5 га-д тариалалт хийж байсан нь улсын хэмжээнд дээгүүрт орох үзүүлэлт. 1958 оноос төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон. Төд удалгүй Улаанбаатар хоттой хатуу хучилттай автозамаар холбогдсон нь аялал жуулчлал хөгжихөд гол түлхэц болсон юм. Эрдэнэзуу хийдийг үзсэн гадаад дотоодын олон жуулчин цааш 20 гаруйхан км яваад Хотонт сум орж, тэндээсээ Төвхөн хийд, Улаан цутгалан, Орхоны хүрхрээ, Хоргын тогоо ордог “нэгдсэн маршрут” хэдийнэ тогтжээ.
Архангай аймаг, тэр дундаа Хотонт сум уруул чимчигнүүлж, аяганд шар тос хөвсөн айргаараа алдартай. Хамгийн сүүлд гэхэд өнгөрсөн зун Өндөр гэгээн Занабазар мэндэлсний ойд зориулсан даншиг наадмын үеэр зохиогдсон айрагны баярт Хотонт сум түрүүлсэн. Бүр тодруулбал “Хөхүүрийн монгол айрагны дээжээр мялаалга өргөмүй" мялаалгын наадам болж, Өвөрхангай, Төв, Булган, Архангай зэрэг аймгийн 30 гаруй сумын төлөөлөл оролцсон юм. Бүр удаахь байранд нь Булган аймгийн Могод сумын айраг шалгарсан юм шүү. Бас жил бүрийн намраар сумынхаа айрагны баярыг өргөн дэлгэр тэмдэглэдэг. Айрагны хөрөнгөө жил дамнуулан сэрүүн газарт сайтар хадгалдгаас гадна хавар бүрсэн таргийг гүүний саамаар шингэлж хөрөнгө гаргах нарийн ухаанд гарамгай суралцсан малчид олон учраас айраг нь амттай байдаг биз ээ.
