УИХ-ын гишүүн Ц.Даваасүрэнтэй ярилцлаа.

-УИХ-аар ирэх жилийн төсвийг хэлэлцэж эхэлнэ. Ямархуу төсөв болно гэж төсөөлж байгаа вэ. Сангийн сайдын хувьд танаж болох бүхий л урсгал зардлуудаа танасан гэж байсан?

-Шийдвэр гаргах түвшинд төсвийн хэт тэлэлтийг хүлээн зөвшөөрч бууруулах хандлага гарч буй нь сайн зүйл. Тэр талаас нь харвал зарим дэвшилттэй хандлага энэ төсөв дээр байгаа. Б.Болор сайд сүүлийн жилүүдэд манай байнгын хорооны төсвийн ажлын хэсгийг ахалж байсан хүний хувьд төсөв дээр ямар асуудал байгааг мэдэж байгаа. Тэр талаасаа хандсан байх. Зардлын бүтцийг оновчтой, хэмнэлттэй болгохыг оролдож байгаа нь сайн зүйл. Харин хэр оновчтой сонголт хийж танав гэвэл бас ярих зүйл бий. Жишээ нь, хямралтай үед хавтгайруулж цалин бууруулах тухай ярих бус хэрэггүй яамдаа оны эхнээс татан буулгаж төсөв хэмнэх тухай яривал хүн зөв ойлгоно, үр дүн гарна. Хөрөнгө оруулалтын арга хэмжээг харахад зарим ач холбогдолгүй шинэ барилга байгууламж, арга хэмжээ харагдаж байна лээ. Тиймээс УИХ-аас томилогдох ажлын хэсэг энэ чиглэлд анхаарах биз. Зайлшгүй нэмэгдэх зардал гэж бас бий. Тухайлбал, төрөлт нэмэгдээд хүүхдийн тоо өсөөд шинэ сургууль, цэцэрлэг хэрэгтэй болж тэнд ажиллах орон тоо нэмэгдэж байгаа нь буруу зүйл биш.

-МАН-ын бүлэг ирэх жилийн төсвийн орлогыг бодитой биш гэж дүгнэсэн. Орлого зохиомол гэдэг нь үнэн үү. Бидэнд төсвийн орлогоо нэмэгдүүлэх ямар, ямар боломж байгаа вэ? 

-Манайд орлого нэмэгдүүлэх асар их бодит боломж байгаа. Гадагш ачуулж буй баялгаа, экспортын орлогын өсөлтөө харъя л даа. Тухайлбал, экспортын хэмжээ 2013 онд 4269.1 сая ам.доллар байсан бол 2014 онд 5774 сая.ам доллар болж өссөн байна. Тэгвэл яагаад экспорт өсөөд байхад валютын нөөц буурч, ханш өсөж, эдийн засаг хямарч өр зээлдээ баригдав. Шалтгаан нь маш энгийн. Экспортод ачуулсан баялгийнхаа 5-24 хувийг л бид буцааж хүртэж байна. Оюу толгой дээр орж ирэх татвараасаа өр зээлэндээ суутгуулаад борлуулалтын орлогын тавхан хувийг л бид авч үлдэж байгаа. Түүхий нефть дээр дөнгөж хорь гаруй хувиа л авч үлдэнэ. Ийм байхад бид яаж ч зардлаа хасаж тэвчээд хямралаас гарч чадахгүй. Харин энэ томоохон ордуудынхаа гадаадын хөрөнгө оруулагчтай байгуулсан гэрээгээ харилцан үр ашигтай болгож алдаж байгаа орлогоо олж авч байж бид хямралгүй амьдарна.

-Өнгөрсөн жил та манай сонинд ярилцлага өгөхдөө хэт тэлэлтийг бууруулж чадсан төсөв баталлаа хэмээн мэдэгдэж байсан. Гэтэл энэ жил нөхцөл байдал арай л өөр байх шиг?

-2011-2012 онуудаас төсвийг үндэслэлгүйгээр хэт тэлснээс болж 2000 онтой харьцуулахад 16 дахин, 2009 онтой харьцуулахад гурав дахин өссөн юм. Сүүлийн хоёр жилд төсвийг өмнөх онтой нь харьцуулахад бууруулж баталж ирлээ. Тодруулбал, төсвийн өсөлтийг зогсоож, зардлыг бууруулж баталсан. 2010-2012 оны төсвийг харахаар урсгал зардал жилд дунджаар 22-43 хувиар өсөж байсан бол 2013 оноос 10 хувь болтлоо буурсан байна. Тухайлбал, 2014 оны төсөв өмнөх жилийн тодотгосон төсөвтэйгөө харьцуулахад өсөлтгүй, тэр түвшинд батлагдсан. 2015 оны төсөвт урсгал зардлыг 118 тэрбум төгрөгөөр бууруулан баталж илүүдэл орон тоог 900 гаруйгаар цөөрүүлсэн. Боловсрол, эрүүл мэндийн салбараас бусад салбарт их засварын зардлыг нэг жилээр тэвчсэн гээд зардал бууруулсан олон жишээг дурдаж болно. Өмнөх жилүүдэд эхлүүлээд өнөөдрийг хүртэл дуусгаж чадахгүй, бизнес, банк санхүүгийн салбарт хүндрэл авчирч байсан хөрөнгө оруулалтын ажлуудыг дуусгах зорилго тавьж, үндэслэлгүйгээр шинэ хөрөнгө оруулалт нэмэгдүүлэхийг хязгаарласан. Дээрээс нь урсгал зардлыг хэт тэлж байгаа зүйл бол салбар салбараар нь нэмэгдүүлж байгаа яамдын төсөв. Эвслийн нэртэй Засгийн газарт хэрэггүй, зардал нэмэгдүүлсэн, ач холбогдолгүй яамд олноор бий болсны хамгийн тод жишээ бол Дэд бүтцийн яам дөрөв болж задарсан явдал юм. Улс төрийн шийдэл учраас хамгаалагдаад өнөөг хүртэл яаж ч чадахгүй явна. Жишээ нь, өнгөрсөн жил яамдын тоог бууруулчихаад 14 хоногийн дараа МАНАН-гийн Засгийн газар гарч ирэнгүүтээ буцаагаад нэмсэн.

-Төрийн өндөр албан тушаалтнуудын цалинг 30 хувиар бууруулах тухай яригдаж байна. Цалин бууруулахгүйгээр асуудлыг шийдэх боломж байгаа юу?

-Наадах чинь ёстой популист хандлага юм биш үү. Улстөрчдийн цалин гэхээр гоё сонсогдоно гэсэн шиг. Харин тэр бялуу хуваарилалтаар бий болсон яамдыг сонгуулийн дараа гэхгүйгээр татан буулгаад орон тоо хэмнэвэл дор хаяж дөрвөн тэрбум төгрөг хэмнэнэ.

-Мөн ДНБ буюу эдийн засаг, экспорт ирэх онд өсөлттэй харагдана. Энэ нь Оюу толгойн борлуулалттай холбоотой. Ирэх онд Оюу толгой 3.9 их наяд төгрөгийн борлуулалт хийх төлөвлөгөөтэй байгаа. Энэ хэмжээгээр эдийн засаг, экспортын өсөлтөд нөлөөлнө гэж хэлж байсан. Гэтэл эдийн засгийн өсөлт гурав орчим хувь байна. Үүнийг хэрхэн тайлбарлах вэ?

-2014 онд манай улс эдийн засгийн хөгжлөөрөө дэлхийд эхний тавд багтсан. Гэтэл өрийн эрсдэлээр хамгийн өндөр 10 улсаар нэрлэгдсэн. Ирэх онд ч гэсэн эдийн засаг өсөхөөр байна. Гэтэл яагаад хямраад байна вэ. Хоёулаа үүнийг тайлбарлавал бүх зүйл тодорхой болж чиний асуултын хариу гарна. Тэгэхээр түрүүн бид хоёр экспорт өсөж байгаа талаар ярилаа. 2014 онд экспорт 5.7 тэрбум ам.долларт хүрч өссөн байна. Энэ чинь Оюу толгой ашиглалтад орж Эрдэнэтээс 2-3 дахин их баяжмал экспортолж Тамсагийн нефтийн экспортлох хэмжээ нэмэгдсэнтэй холбоотой юм. Мөн 2016 оны нэгдсэн төсөв 6.9 их наяд гээд бодъё. Гэтэл Оюу толгойн борлуулалт 3.9 их наяд гэдэг чинь манай төсвийн 56 хувьтай дүйцэж байна. Гэтэл энэ их орлогын дөнгөж таван хувь нь л Монголдоо үлдэж байгаа. Жишээ нь, 2016 онд Оюу толгойгоос орох татвараас өр зээлийн суутгалаа хасаад тооцоход төсвийн орлогын дөнгөж 2.6 хувийг л Оюу толгой бүрдүүлнэ гэсэн үг юм. Энэ бол хангалттай тайлбар байх.

-Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрыг огцруулах саналд та гарын үсгээ зурсан. Уг нь бид байж болох бүх хувилбараар Засгийн газраа бүрдүүлж үзсэн. Хэрэв одоогийн Засгийн газрыг огцруулбал дараа нь хэрхэн бүрдүүлэх вэ?

-Саяхан Шийдлийн Засгийн газрын зургаан сайдыг бүрдүүлэхэд сайд болох сонирхолтой хүмүүс мундахгүй юм байна гэдгийг та, бид хангалттай харлаа. Өөрөөр хэлбэл, дараагийн хоолонд орох сонирхолтой хүмүүс гараад л ирнэ.

-Ер нь Засгийн газрыг огцруулах хэнд ашигтай вэ. Монголчуудад ямар ашигтай вэ? 

-Бидний хэсэг гишүүдийн хувьд Дубайн гэрээг залруулахын тулд Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудлыг өргөн барих гарын үсэг цуглуулж эхэлсэн. Мөн энэ Засгийн газар нь дараагийн Дубайн хувилбар гаргаж ирэх магадлалтай байгаа учраас огцруулах нь зүйтэй гэж үзсэн юм. Уг нь Засгийн газар тогтворгүй байх нь сайн зүйл биш.

-Та өмч хувьчлалыг эсэргүүцдэг. Ямар учиртай вэ?

-Улс орноо тэжээж байгаа, стратегийн ач холбогдол бүхий томоохон объектуудыг хувьчлахыг би дэмждэггүй. Харийнхан үүнийг худалдаад авчихвал эдийн засгийн эрх чөлөө боймлогдож эхэлнэ биз дээ. Ер нь одоо цэрэг, танк орж ирүүлэхээсээ илүүтэй үнэ цэнтэй зүйл, амьдралын эх үүсвэрийг чинь худалдаад авчихна шүү.

-Ирэх жилийн сонгуулиар аль нэг намд элсэх үү. Эсвэл бие даагч статусаараа цаашид улс төрд хүч үзнэ гэж бодож байгаа юу?

-Одоогоор сонгогч түмний итгэлийг биелүүлж бие даагчийн үүргээ гүйцэтгээд явж байна. Цаашид хэрхэх талаар тэднээсээ асууна. Түүний дараа сонголтоо хийнэ.

-Ирэх жилийн сонгуулиар аль нам ялалт байгуулах магадлал өндөр вэ?

-Одоогийн улс төрийн намууд олон түмний итгэлийг алдсан байна. Ялангуяа энэ Засгийн газарт оролцож байгаа улс төрийн намуудын хувьд хүнд болж байх шиг байна. Хариуцлагыг хамтарч л хүлээж таарна. Хоёр том улс төрийн хүчний аль нэг нь нөхцөл байдлыг ухаараад, олон түмнээсээ уучлалт гуйгаад, амжиж шинэчлэлт хийж, олны итгэлийг олж чадвал ялалт байгуулах боломжтой. Гэхдээ ийм алхам бараг л хийж чадахгүй биз. Тиймээс ирэх сонгуулиар улс төрийн шинэ сонголтыг ард түмэн хийж болзошгүй.

-Та энэ сонгуулийн жилд тойрогтоо ямар, ямар томоохон ажил хийв. Ард түмэн хэр сэтгэл хангалуун байгаа вэ?

-Бие даагчийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлчихсэн. Аймаг маань нийслэлтэй засмал замаар холбогдчихлоо. Дулааны станц ашиглалтад орж орон сууцжуулалтыг эхлүүлэх дэд бүтэц бүрдлээ. Иж бүрэн оношлогооны төв, 50 ортой төрөх эмнэлэг, Эрүүл мэндийн шинэ төв, багшийн хөгжлийн ордонтой болсон гээд олон зүйлийг дурдаж болно. Тухайлбал, хоёр бүрэн эрхийнхээ хугацаанд боловсролын салбарт 30 орчим шинэ объектын хөрөнгө оруулалтын асуудлыг шийдвэрлэж өгсөн байна лээ. Энэ бүхэн 120 мянга гаруй хүнийг төлөөлж буй миний үүрэг. Зарим нь албан тушаал ашиглаж нутагтаа хөрөнгө оруулалт хийлээ гээд шүүмжилж л байдаг юм. Сонгуулиар бүгд л тэгж амладаг хойно өөр яах ч билээ.