Б.ЭНХЗАЯА

Компанийн хамт олон.

“Эв санааны нэгдэл” үйлдвэрчний эвлэлийн дарга С.Эрдэнэ гэвэл монголчууд андахгүй болсон. “Нөгөө өөрийгөө шатаадаг нөхөр үү” гэж ирээд захын нэгэн ярих. Түүнтэй уулзахаар өнгөрсөн баасан гаригт цагт товлов. “Манай оффис дээр хүрээд ир” гэж байна. Өмнө нь “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн оффист суудгаар нь санаж очвол тэнд суухаа болиод зүүн хойд талын хоёр давхар байрны нэг давхрын жижигхэн өрөөнд шилжжээ.

Харин гэр нь Хан-Уул дүүргийн VI хороонд байдаг юм байна. Бидний хэлдгээр Яармагийн дэнж дээр. Ажлаас нь гэр рүү нь явах зуур аль нутгаас гаралтай, тээврийн жолооч байсан үе, машины тухай ярилцсаар Яармагийн эцэст ирэв. С.Эрдэнэ гуайн хөл залгаж буй унаа нь хуучны герман жийп. Одоогийн машин шиг гял цал, зөөлөн явдалтай биш ч эзнийхээ гарт орсон эд гэнэ.

Яармагийн эцсээс хороолол дундуур давхисаар Туулын эрэг дээр гараад ирэв ээ. Туул голтой залгаа, хамгийн захын айлуудын нэг тэднийх аж. Машин техник засдаг, ферм ажиллуулдаг бололтой ил задгайхан, тороор хашсан талбайнуудтай, энд тэнд машины тоног төхөөрөмж, хуучны машин ч харагдана. Хашааны баруун энгэр дэх байшингийн хойхно хэдэн залуус дор дороо юм хийцгээж дуу шуу болцгооно. Хамт олноос нь хандив болгож өгсөн мөнгийг эмчилгээндээ зарцуулж, үлдсэн хэдээр нь байшингийнхаа зүүн бөөрөнд нэг өрөө нэмж хүүхдүүдээ тусгаарлахаар суурь цутгаж буй нь энэ аж. Хүү, хүргэчүүл нь энэ ажилд дайчлагджээ. Байшинд орвол хойморт өндөр настай эмэгтэй хэвтэж, залуу бүсгүй гал тогоо хэсгээр эргэлдэж угтав. С.Эрдэнэ гуайн ээж болон том охин Э.Анхчимэг нар гэнэ. Эхнэр Ш.Хишигт нь эмнэлэгт хэвтжээ.

1977 оны цэрэг С.Эрдэнэ                                                                            Эхнэр Ш.Хишигт

Эднийх долоон хүүхэдтэй. Зургаан охин, ганц хүүтэй юм байна. Том хүүхдүүд нь тусдаа гарсан ч хөл хөдөлгөөн ихтэй байдаг тухай гэрийн эзэн хэлээд “Манайд хамгийн багадаа 9-13 хүн хонодог. Байнга яаж өвөр түрийндээ орж амьдрах вэ. Хамт олныхоо өгсөн мөнгөнөөс илүүчилж байшингаа томсгох санаатай” гэв. Э.Анхчимэг цай чанах зуур бидний яриа номын тухай сэдвээр эхэлсэн байлаа. С.Эрдэнэ гуай хүүхэд байхдаа номын амтанд орсон. Анх гуравдугаар ангидаа Жюль Верний “Усан доогуур хорин мянган бээр аялсан нь” зохиолыг багшаасаа гуйж аваад нэг хоног хагастай уншиж дуусгаад өгч байсан. Багш нь маш ихээр гайхаж байсан. Ээж нь номын цагаан солио тусна хэмээн ихэд дургүйцэх ч Д.Нацагдоржийн номын сангийн хүүхдийн номын тасгийг дөрөвдүгээр ангидаа дуустал нь уншаад болзол ханган “Д.Нацагдорж” тэмдэгтэн болж байснаа ярьж хөхрөв.

АЖИЛЧИН АНГИЙН 14 НАСТАЙ ХҮҮ

Тэрээр хотын унаган хүүхэд. Бүр тодруулбал, үйлдвэр комбинатын атаман. Аав нь Хөвсгөл аймгийн Ренчинлхүмбэ сумынх бол ээж нь Завханы Сонгиных. Номын амтанд шимтсэн хүүгийн амьдрал тийм ч дардан байгаагүй ажээ. Таван дүүтэй, айлын том хүү. Аав нь Д.Сүхбаатарын нэрэмжит хэвлэлийн үйлдвэрийн өнгөт хэвлэлийн инженерийн ажилтай бол ээж нь ноос угаах үйлдвэрт нягтлан бодох байж. Аав нь Германд боловсрол эзэмшсэн герман, орос, англи хэлтэй сэхээтэн хүн байсан гэнэ. С.Эрдэнэ гуайг нэгдүгээр ангийн жаал байхад шоронд хоригджээ. Энэ тухай нийтлэлийн баатар ярихдаа “Одоо бодоход аав маань сэхээтний төөрөгдөл, хэлмэгдүүлэлтэд өртсөн болов уу даа. Би өөрөө л ингэж бодоод дуусъя. Цагаатгуулах энэ тэр гэж яваад яршиг. Тухайн цаг үед төрөөс шийдсэн шийдвэр” хэмээв.

Аавыгаа ингээд яваад өгсний дараа С.Эрдэнэ хүү ээждээ туслахаар 10 наснаасаа ажиллаж эхэлжээ. “Би багаасаа хөдөлмөр эрхэлсэн. Социализмын үед хүүхдийг ихээр хөдөлмөрлүүлдэг байсан. Одоо бол манайхан хүүхдээр хөдөлмөр хийлгэлээ гээд эсэргүүцдэг. Ингэж болохгүй. Би 1968 онд хоёрдугаар ангийн 10 настай хүү байхад Яармагийн урд талбай үерт өртчихсөн. Үерт норсон ноосыг үйлдвэрт ашиглахаар хатаах ажилд дайчлагдаж байлаа. 14 настайгаас үйлдвэрт нормын ажил хийж эхэлсэн. Тэр үед 15 настай хүүхдийг хөдөлмөр хийхийг зөвшөөрдөг байсан үе. Харин би 14-тэй байхдаа нормын ажил хийгээд үйлдвэрийн аваргын хор шарыг малтдаад л гүйж явлаа. Үйлдвэрт хоёр жил ажиллахдаа сайн ажилласан гээд 700 төгрөгөөр шагнуулж байсан. Тэр үед маш их мөнгө. Тухайн үеийн нийгэм ажилчдын ар гэр, ахуй амьдралд маш их анхаарал тавьдаг байсан үе. Ажилчин хүн бол бурхан байсан” гэж бага насаа дурсан лээ.

Наймдугаар ангиа төгсөөд ТМС-д ордог жил аав нь шоронгоос гарсан ч нэг жилийн дараа өөд болжээ. Хар багаас эцгийн хайр халамжаас хол өссөн, ээж нь олон дүү нарыг нь амьдралд хүргэхээр цаг наргүй ажиллах үед ээждээ туслахаар ажлын зах хурдан бараадах гэсэндээ ТМС-д орсноо үргэлжлүүлэн ярив. Тэрээр Металистийн ТМС-ийн автомашины засварчны ангийг онц дүнтэй төгсчээ. Амьдрал хэдий хүндхэн ч С.Эрдэнэ хөдөлгөөнтэй хүү байсан гэж байна.

27 дугаар баазын жолооч. 1988 он.

Харин гэр бүлийн хүн Ш.Хишигт нь Төв аймгийн уугуул. “1980-аад оны хүүхнүүд цэргээс ирсэн залуустай гэр бүл болохыг хүсдэг байсан. Би 1977 онд цэрэгт мордоод 1980 онд ирээд эхнэртэйгээ танилцаж суусан. Бидний хамгийн том алдаа энэ” хэмээн хошигнон том охин руугаа заах аж. Хүүхдүүдээ заавал дээд боловсрол эзэмш гэхгүйгээр ажил, амьдралтайгаа залгахыг хүсдэг бололтой. Эдний бага охин нь одоо 16-тай. Томчууд нь өөр, өөрийн дуртай ажлаа хийж яваа бол бага охин нь гагнуурчны ангид сурч байгаа гэнэ.

СОЦИАЛ ДЕМОКРАТ НАМЫГ ҮҮСГЭН БАЙГУУЛАГЧДЫН НЭГ С.ЭРДЭНЭ

Ардчилсан социалист хөдөлгөөний анхны удирдах зөвлөлийн гишүүд нөхдийнхөө хамт. 1990 он.

Нийтлэлийн баатар маань цэргээс халагдаж ирээд 27 дугаар автобаазад тээврийн жолоочоор ажилд оржээ. Долоон жилийн дараагаас ардчилсан хувьсгалын салхи сэвэлзэж хүмүүс дор бүрнээ нийгмээ шүүмжилж эхэлсэн байна. С.Эрдэнэ гуай ч энэ бүхнээс дутаагүй бололтой. “1989 оноос бурхан байхгүй гэсэн мөртлөө Ю.Цэдэнбал дарга, Сталин, Ленин нар бурхан болчихлоо гээд эсрэгээр нь ярьдаг стандарт бус сэтгэлгээтэй хүмүүс байсан. Жолооч нар ч тэр. Ачаагаа ачаад холын замд гарахаар дарамтаас салж эрх чөлөөтэй болдог. Тэгж байтал “Хөдөлмөр” сонины 1990 оны нэгдүгээр сарын дугаарт “Ардчилсан социалист хөдөлгөөн гэж юу вэ” гэсэн гарчигтай нийтлэл гарсан. Түүнийг уншчихаад хөдөлгөөнийхөнтэй уулзахаар сэтгэл шулуудаж байлаа. Хөдөлгөөн ч дөнгөж байгуулагдаж байсан үе. Явж очиход Баабартай шатан дээр тааралдаж билээ. Баабар, З.Энхболд нар надад социал демократын тухай ухуулж өгсөн” хэмээн ардчилсан социалист хөдөлгөөнд хөл тавьж байснаа сонирхуулав. 

Ардчилсан социалистын тухай сонссон С.Эрдэнэд хөдөлгөөний залуусын үзэл бодол таалагдаж, өөрийгөө ч социал демократ үзэлтэй болохоо мэдсэн гэнэ. Ингээд л тээврийн жолооч маань машины хүрднээс улс төрийн амьдралд шилжиж, 1989 оны нэгдүгээр сард болсон хөдөлгөөний анхны чуулганаас Ардчилсан социалист хөдөлгөөний гүйцэтгэх зөвлөлийн гишүүнээр сонгогдож байжээ. Хөдөлгөөний залуусын дунд 27 дугаар баазын жолооч С.Эрдэнэ ганцаар ажилчин ангийн төлөөлөл байж. Тэгээд зогсохгүй ажил мэргэжил үл харгалзан үзэл бодол нийлсэн залуустай анх Социал демократ намыг үүсгэн байгуулалцжээ. Ингэж л тээврийн жолоочийн амьдралаас улс төр, одоогийн үйлдвэрчний эвлэлийн салбарт хөл тавих эхлэл болсон байна.

Ардчилсан социалист хөдөлгөөний зүтгэлтнүүдэд шагнал гардуулсан нь.

Зах зээлийн хүнд үед олон хүүхэдтэй аавд улс төрийн амьдрал тийм ч таатай байсангүй. Монголын нийгэмд шинэ үе, шинэ тогтолцоо бий болсон үед нам байгуулж түүнийхээ ажлыг хийхэд хэцүү үе олон таарснаа зочин маань хүүрнэсэн. Ямартаа ч гахай, тахиа тэжээж хувийн жижигхэн аж ахуй эрхэлдэг байсан нь тэр хүнд үеийг туулахад нэмэр болсон гэж байна. Одоо ч фермийн аж ахуйгаа таслахгүй байгаа гэнэ лээ. 

Тэрээр Социал демократ намыг анх үүсгэн байгуулалцсанаас гадна өөрийн унаган нутаг Хан-Уул дүүрэгт намаа байгуулж удирдаж явжээ. Бас 2004-2011 он хүртэл Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн холбооны Хан-уул дүүрэг хариуцсан даргын албыг хашсан байна.

ТЭМЦЛИЙН ЭХЛЭЛ

С.Эрдэнэ гуайн яриаг сонсох тусам түүнээс тэмцэгчийн уур амьсгал үнэртэх. Хар багаас амьдралын хатуу хөтүүтэй тэмцэхээс эхлээд бусдын төлөө ч сэтгэлээ чилээх үүргийг бурхан түүнд олгожээ гэмээр. Улс төрийн намын эхлэлийг тавилцаж явсан ч 2000 оноос хөндийрсөн нь үйлдвэрчний эвлэл, тэр тусмаа бусдын хөдөлмөрлөх эрхийг хамгаалахаар сэтгэл шулуудаж 16 жилийн өмнө таван нам нэгдэж АН-ыг байгуулах үеэс “Би энд байх ёсгүй юм байна. Үйлдвэрчний эвлэлийн чиглэлээр ажиллая” гээд салж оджээ. Албан ёсоор бол 2004 онд үйлдвэрчний эвлэл анхлан байгуулж тамга тэмдгээ авч байсан гэнэ.

Энэ л үеэс ажилчдын эрх ашгийг хамгаалах ажилд ханцуй шамлан оржээ. Тухайн үед гадаадын, ялангуяа хятад компаниуд олноор орж ирж уул уурхай, барилгын салбарт ажиллаж эхэлсэн билээ. Тэнд ажиллаж байгаа монгол ажилчид цалингаа авч чадахгүйгээс эхлээд шалтгаангүйгээр халагдах нь энгийн үзэгдэл байсан тул тэдний эрхийг хамгаалж тэмцдэг болсон байна. Түүний анхны үйлдвэрчний эвлэл 7000 гаруй гишүүнтэй байжээ. Одоо олонх нь алга болсон ч анхан шатны нэгж зохион байгуулалтад ороход хүмүүс эрхээ хамгаалахад идэвхтэй оролцдог тухай хэлж байсан. Саяхнаас “Эв санааны нэгдэл” үйлдвэрчний эвлэлд гэхэд өөр компанийн 40 гаруй хүн элсэхээр хүсэлт гаргаж байгаа аж.

Зочин маань 2011 он хүртэл хэд, хэдэн удаагийн шүүх хуралд эрх нь зөрчигдсөн ажилчдыг өмгөөлж оролцоод ялалт байгуулжээ. Гэвч түүний холын зорилго нь Монголд ажил хөдөлмөр эрхэлж буй хүмүүсийн эрх ашгийг хамгаалах орчныг бүрдүүлэхийн тулд сууринаас нь эхэлж өөрчлөх байсан тул гаднаас нь бус ажилчид дунд орж тэмцэх нь илүү үр дүнтэй гэж үзжээ. Түүний одоогийн харьяалагдаж буй “Эрдэнэс Тавантолгой” компанитай холбогдсон түүх энэ аж.

Тус компанид усны машины операторын албанд 2011 онд томилогдон ажиллаж эхэлжээ. Ажилчдын дунд орж ирэнгүүт тэдний хөдөлмөрлөх эрх хөндөгдсөн олон зүйлийг олж харснаа ярьж байв. Өнгөрсөн хугацаанд ажиллахдаа компанийн ажилчдын цалинг долоон удаа нэмүүлж, хөдөлмөрийн гэрээг баталгаажуулсан гээд хийсэн ажил олонтой юм. Хамт олон нь ч түүнд ам сайтай байдаг гэсэн.

С.ЭРДЭНЭ: ЗҮГЭЭР ШАТАХ, ТЭМЦЭЖ ШАТАХ ХОЁР ӨӨР

Түүний тэмцэл бүр үр дүнтэй байсангүй. Компанийн ажилчид хятад компанийн мэдэлд очиж ажлын байргүй болох гэрээ хэлцэл хийгдэж эхэлснийг тэрээр удаа дараа олон нийтэд мэдээлж, эсэргүүцэж байв. Хамгийн сүүлд ажилчдынхаа дуу хоолойг хүргэхээр өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сарын 13-нд хэвлэлийн бага хурал хийх үеэр өөрийгөө шатаасан юм. Азаар галын шарх аминаас нь холуур өнгөрч эдүгээ ажлаа үргэлжлүүлсээр явна. Тэрээр өөрийгөө шатаах тухай хэнд ч дуулгаагүйгээс ар гэрийнх нь цочирдсон нь лавтай. Энэ тухай лавлаж асуувал “Хүүхдүүд маань аавынхаа занг мэддэг учраас гайгүй хүлээж авсан. Харин эхнэр их цочирдсон бололтой, уйлаад байсан. Ээж маань угаасаа их тэвчээртэй хүн. Биднийг өсгөх гэж их зүйлийг туулсан. Магадгүй ээжээс уламжлагдсан чанарууд надад нөлөөлсөн байх. Ээж маань тэр явдлыг тайван хүлээж авсан гэсэн. “Би харлаа. Хүү маань босоод явж байгааг бодоход амь наснаас нь холуур өнгөрчээ” гэж байсан юм билээ. Энэ бол хэр баргийн хүнд байхгүй чанар” гэж байв.

Одоо биеийнх нь байдал хэвийн, хүчтэй зовиур бага ч жаахан доголж явдаг болсноо дуулгаж “Гэхдээ хүмүүс тухайн үед хэлж байсан. Хүний биеийн нэг хэсэг жаахан түлэгдчихээр бөөн зовиур болдог. Та яаж чадаж байна аа гэж. Үнэндээ зүгээр шатах, тэмцэж шатах хоёр өөр юм. Компани дээрээ долоо хоног өлсгөлөн зарлаж байлаа. Тэмцэж өлсөх, зүгээр өлсөх хоёр ч өөр.  Тиймээс харамсдаггүй. Өнгөрсөн бол ирээдүйд хөтлөх гэрэл. Өнгөрснөө сайн мэдэж байвал ирээдүй рүү зоригтой алхана” гэх.

Ийм хурцаар тэмцэж бусдын төлөө өөрийгөө золиослох хэрэгтэй юм уу, өөрийнхөө амьдралыг бодож, үр хүүхдээ гэсэн нь дээр биш үү гэсэн асуултад маань эсрэгээр хариулна лээ. Тэрээр,

-Хүний амьдрал ээдрээтэй. Хэний ч хүүхэд миний хүүхдүүдээс ялгаагүй. Хойшид үр хүүхдүүд маань, нийгэм ч гэсэн зөв төлөвшлөөр явчихвал ямар ч ажил хийсэн хүмүүс сэтгэл хангалуун байна. Тиймээс би нэг талаас үр хүүхдийнхээ төлөө хийж байгаа юм. Нөгөө талаас миний олж авсан нийгэм, хууль эрх зүйн мэдлэг, боловсрол, чадвар зөв эсэхэд эргэлзэж байсан бол одоо зөв юм байна гэдэгт маргаангүй итгэдэг болсон. Би бол жирийн хүн. Гэхдээ сүүлийн үед өөрийгөө стандарт бус сэтгэлгээтэй хүн юм байна гэж ойлгоод байгаа. Бид өмнөх нийгмээс тал талын авьяастай байх ёстой гэсэн үзэл цусанд шингэчихсэн. Хүн түүнийгээ алддаггүй юм билээ. Одоо би 60 дөхөж яваа ч хөгшрөөгүй юм байна гэдгээ ойлгосон. Ер нь эх орон, ард түмэнд хүнд асуудал тохиолдоход иргэн хүний хувьд, эр хүний хувьд шийдэж чадахгүй бол дорой зүйл. Тиймээс тухайн үед надад түүнээс өөр арга байгаагүй. Би өөрийгөө хамгаалж чадахгүй бол гэр бүлээ яаж хамгаалах вэ, гэр бүлээ хамгаалж чадахгүй бол ард түмнээ яаж хамгаалах вэ. Ард түмнийхээ төлөө үхэж чадахгүй бол эх орон гэж ярих хэрэггүй. Би ийм л үзэл суртлаар хүмүүжсэн хүн.

“ТЭМЦЛЭЭ ҮРГЭЛЖЛҮҮЛНЭ. НЭГЭНТ СОНГОЖ АВСАН ЗАМ МИНЬ ЭНЭ”

Ийн ярих тэрээр олон жилийн тэмцэл, сэтгэлийн гүн дэх зорилгынхоо гүүр болгож 26 жилийн турш мартагдсан Майн баярыг сэргээн тэмдэглэх ажлыг зохион байгуулах болсноо дуулгасан юм. Хүн төрөлхтөн хөдөлмөрийн харилцаанаас олж авсан үнэт зүйл бол найман цагаар ажиллах тухай. Үүний төлөө 1886 оны тавдугаар арын 1-нд АНУ-ын Чикаго хотод маш том жагсаал болж олон хүний амь нас эрсэдсэн гэдэг. Гэвч жагсагчид тэмцсээр зорилгоо биелүүлж, одоогоос 130 жилийн өмнөх тавдугаар сарын 1-нд дэлхий даяар найман цагийн хөдөлмөрт шилжихээр шийдвэрлэж байжээ. Тухайн үед хүмүүс доод тал нь 10-16 цаг ажилладаг байсан байна. Ингэснээр хүн гэдэг утгаа алдаж ажлын багаж, боол болж байж. Олон хүний амь насаар олдсон энэ үнэт зүйлийн төлөө, гавьяа байгуулсан хүмүүсийг дурсч жил бүрийн тавдугаар сарын 1-нийг Майн баяр болгон тэмдэглэдэг болсон түүхийг С.Эрдэнэ гуай ярьсан юм.

Бидний яриа үргэлжилсээр нар хэдийнэ хэвийж, Туулын эргээр сүүдэр буусан байлаа. Түүнийг олон жил бусдын төлөө гэж явсаар өөрийнхөө амьдралыг орхисон мэт санагдаж, ярианы төгсгөлд асууж орхилоо. Хариуд нь “Хүүхдүүд маань их бага хэмжээгээр өөрсдийгөө аваад явж байна. Эхнэр тэтгэвэрт гарчихсан. Би одоогоор компаниас цалинжиж байгаа зүйл алга. Эмчлүүлж ирээд 50 хувиар групп тогтоолгосон. Хамт олон маань тусламж өгсөн. Гэхдээ түүгээр нь удаан тэсэхгүй. Тэсэхгүй урчаас ажиллах гээд үзээд байна. Тэмцлээ үргэлжлүүлнэ. Нэгэнт сонгож авсан зам минь энэ” гэснээр бидний ярилцлага өндөрлөв. Бусдын төлөө тэмцэх гэж төрсөн хүний нэг нь С.Эрдэнэ ажээ.

Найз С.Мэндсайханы хамт. 1991 он.

Эхнэрийн хамт.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин