Ази, Номхон далайн бүс нутгийн геополитикийг илүүтэй сонирхон судалдаг олон улсын “Дипломат” сэтгүүл дээр

Г.Александерийн ийм гарчигтай нийтлэл хэвлэгдсэнийг орчуулан хүргэж байна.

Жилийн 250 хоног нь нартай байдаг Монголыг зүй ёсоор хөх тэнгэрийн орон гэдэг. Харин хөх далайтай холбон ерөөс зүйрлэдэггүй. Нийслэл нь их далайгаас 1300 гаруй км зайд орших Монгол нь далайд гарцгүй дэлхийн хамгийн том улс билээ. Хэдий тийм ч сүүлийн арван жилийн дотор дэлхийн далайн тээвэрт идэвхийлэн оролцож эхлэн 2003 оноос гадаадын хөлөг онгоцуудад өөрийн улсын далбааг ашиглуулахыг санал болгож ирсэн юм.

Гэвч Монголын худалдааны флотын хөгжилд бага анхаарч, үйл ажиллагааны ил тод байдал, хяналтыг орхидуулснаас үүдэн тус улсын далбаатай хөлөг онгоцуудын хууль бус үйл ажиллагаа нэр хүндэд нь муугаар нөлөөлсөөр иржээ. Монгол Улс худалдааны флотоосоо материаллаг үр ашиг олох нь бүрхэг байгаа тул цаашид далайн тээвэр эрхлэх эсэхээ шийдэхэд хүргэж болзошгүй. 

Уг нь олон улсын бараа таваарын 90 хувь нь далайгаар тээвэрлэгддэг тул энэ салбар дэлхийн нийт эдийн засагт чухал байр суурь эзэлдэг. Гэвч угаасаа олон улсын шинж чанартай энэ салбарыг хууль эрхийн дагуу зохицуулах амаргүй. НҮБ өөрийн харъяа Олон улсын далайн тээврийн холбоогоор дамжуулан зохицуулалт хийхийг оролддог ч эрх зүйн элдэв цоорхой, тодорхой бус зүйл бишгүй бий.

Тэдгээрийн нэг нь аливаа хөлөг онгоц татвар хөнгөлөлтийн хувьд илүү үр ашигтай улсын далбаа дор тээвэрлэлт хийх эрх нээлттэй байдаг явдал юм. Хөлөг онгоцуудыг өөрийн далбаа дор тээвэрлэлт хийхийг зөвшөөрдөг улс орнууд нээлттэй гэддэг бүртгэл хийдэг бөгөөд ийм бүртгэл бүхий гурван орон (Либери, Маршаллын арлууд, Панам) дэлхийн худалдааны флотын 40 гаруй хувийг бүрдүүлдэг болжээ. Өдгөө дэлхийн худалдааны флотын гуравны нэг нь дурын орны далбааг ашигладаг байна.

Хөлөг онгоц эзэмшигчид өөр улсын далбааг ашигладаг шалтгаануудыг дурдвал, чирэгдэл ихтэй бүртгэлээс залсхийх, өртөг, татварын хэмжээг багасгах, хямд ажиллах хүч татах, зарим нөхцөлд эзэмшигчийн нэрээ нууцлах зэрэг эрх эдлэх зэрэг болно. Энэ нь түүнчлэн аюулгүй байдал, экологийн чанд хатуу шаардлагуудаас зайлсхийхэд хүргэдэг байна. Ийм практикийн хамгийн аюултай тал нь хууль бус наймаа эрхлэх, олон улсын хоригоос зайлсхийх, терроризмыг тэтгэх явдал болоод байгаа билээ.

Жишээ нь, 2002 онд Камбожийн далбаатай “Winner” хөлөг онгоц Канарын арлуудын ойролцоо даруй хоёр мянган тонн кокаин хар тамхи тээвэрлэж байгаад саатуулагдсан юм. Энэ дуулиант хэрэг Камбожийн худалдааны флотын бүртгэл дэх дутагдлуудыг ил болгож, тус улсын Засгийн газар худалдааны флотынхоо үйл ажиллагааг бүрэн шинэчлэх арга хэмжээ авахад хүргэжээ.

Тэгвэл Монгол Улс Н.Энхбаярыг Ерөнхий сайд байх үед буюу 2003 оны хоёрдугаар сард өөрийн гэсэн худалдааны флотын бүртгэл эрхэлж эхэлжээ. Арван жилийн дотор Монголын худалдааны флот эрс нэмэгдэж, НҮБ-ын мэдээлснээр 2013 он гэхэд нийт тээвэрлэлтийн багтаамж нь 643 мянган тоннд хүрсэн аж. Нийт багтаамж нь бусад оронтой харьцуулахад бага ч Монголын далбаатай хөлөг онгоцууд дундаж даацын хувьд Ирак (110 тонн), Шри Ланк(239 тонн)-ийн дээр бичигддэг болжээ.

168 хүлэг онгоцны бүртгэлтэй Монголын флот далайд гарцгүй орнууд дотор өндөр хөгжилтэй, далайн тээврийн эртний уламжлалтай Швейцар, Люксембургийн дараа гуравт ордог болсон байна.

Гэвч Монголын флотын бүртгэл офф-шор санхүүгийн бүсүүдтэй адил хөлөг онгоцны эздийг нэрээ нууцлах, үйл ажиллагааны зардал, татвар төлөлт, ил тод байдлыг багасгахаас гадна хууль бус үйл ажиллагаа эрхлэх боломж олгодог ажээ. Тэгээд ч бүртгэлийн газар Монголд бус Сингапурт байрладаг бөгөөд Чон Кой Сен гэгчийн эзэмшдэг “Sovereign Ventures” компани удирдан ажиллуулдаг байна.     

Чон Кой Сен нь Сингапурын иргэн Тувалу (гадаадын хөлөг онгоцуудыг өөрийн нэр дор бүртгэдгээрээ алдартай өөр нэг орон) улсын өргөмжит консул бөгөөд мөн улсын худалдааны флотын бүртгэлийг давхар хариуцдаг нэгэн. Чухам Тувалу нь олон улсын хориг арга хэмжээнд хамрагдсан Ираны Засгийн газрын хэд хэдэн хөлөг онгоцыг өөрийн далбаан дор явуулж байсан нь илэрсэн юм. АНУ-ын дипломат сүлжээнээс 2007 онд алдагдсан мэдээлэлд дурдсанаар, “Sovereign Ventures” компани нь Хойд Солонгос нягт холбоотой хамтран ажилласаар ирсэн төдийгүй Камбожийн хөлөг онгоц бүртгэлийн газрыг 2002 он хүртэл хариуцан ажиллаж байхдаа их хэмжээний хар тамхи зөөвөрлөж байсан “Winner” хөлөг онгоцыг бүртгэж байжээ.

Тус компани Монголын далбааг ашиглах давуу талыг сурталчлахдаа, хураамж болон татвар бага, ашиг, хөрөнгийн татвар авдаггүй, багийн гишүүдэд Олон улсын далайн тээврийн холбооны бүхий л стандарт, гэрчилгээг баталгаажуулдаг, шуурхай үйлчилж гэрчилгээг цагийн дотор гаргаж өгдөг, хөлөг онгоцуудыг үндэсний хөрөнгө хэмээн тооцдоггүй зэргийг дурддаг.  

Монголын далбаатай хөлөг онгоцуудын дийлэнх нь Ази, Номхон далайн бүсэд тээвэрлэлт хийдэг тул тус бүсийн 18 орон нэгдсэн үйл ажиллагааны хяналт, уялдааг хангах зорилго бүхий Токиогийн хэлэлцээрт хамаардаг.

Токиогийн хэлэлцээрийн байгууллага 2013 онд Монголын далбаатай 142 хөлөг онгоцонд шалгалт хийхэд, 131-д нь ямар нэг зөрчил илрүүлж, 38 хөлөг онгоцыг саатуулжээ. Ер нь Монголын далбаа бүхий хөлөг онгоцууд тус улсын нэр хүндэд муугаар нөлөөлсөн хэд хэдэн хэрэг явдалд холбогдсон юм.

Жишээ нь, 2003 оны арваннэгдүгээр сард Монголын далбаа бүхий “Fest” хөлөг онгоцны хөдөлгүүр Японы тэнгист эвдрэн живэхэд 13 орос далайчинг аварсан байдаг. Тэр үйл явдлаас хойш Монгол Улс 30-аас дээш жилтэй хуучин хөлөг онгоц бүртгэхгүй байхаа амласан ч аюулгүй байдалтай холботой зөрчлүүд илэрсээр иржээ. Хоёрхон жилийн өмнө БНСУ-ын эргээс холгүй Монголын далбаатай өөр нэг хөлөг онгоц живэхэд Хойд Солонгосын хоёр далайчинг мөн л аврахад хүрсэн байдаг.

Аюулгүй байдлаас гадна Монголын бүртгэлтэй хөлөг онгоцууд хууль бус үйл ажиллагаанд оролцосн тохиолдлууд цөөнгүй. 2003 онд Ирландын гааль, цагдаагийн газар “MV Unique” хөлөг онгоцоор үндэстэн дамнасан гэмт хэргийн бүлэглэл хууль бус цагаачдыг зөөвөрлөсөн хэрэгт сэжиглэж байжээ. 2012 оны арваннэгдүгээр сард Малайзийн тэнгисийн цэргийн албан хаагчид дизель түлш хулгайлан хөрш орнуудад худалдаж байсан Монголын далбаатай хөлөг онгоцыг саатуулсан нь бий. Тэрхүү хөлөг онгоцонд 1.2 сая ам.долларын үнэтэй 200 мянган литр дизель түлш илрүүлсэн юм. 

Үүнээс гадна 2012 онд Монгол улс олон улсын шахалтаар Ираны таван хөлөг онгоцоос далбааг нь ашиглах эрхийг хураан авч байжээ. Хойд Солонгосын хөлөг онгоцууд ч Монголын далбааг ашиглахыг ихээр сонирдог аж. Иймээс ч АНУ-ын нөлөө бүхий улстөрчид Төрийн департаменттай хандан Монголын худалдааны флотыг чанд шалгахыг шаардах болжээ.

Үүгээр зогсохгүй Монголын далбаатай хөлөг онгоцууд Сомалигийн эрэг хавьд олон улсын усан хилд үзэгдэж, дээрэмчдийн зэвсгийн агуулах маягаар ашиглагдаж байсан байж болзошгүй гэдэг. 

Иймээс Далайн тээвэрлэлтийн олон улсын танхим өнгөрсөн хоёрдугаар сард Монголыг хөлөг онгоц бүртгэх стандартыг зөрчиж буй орнуудын тоонд оруулсанд гайхах зүйлгүй биз ээ.

Монгол Улс худалдааны флотынхоо бүртгэлээс ямар ашиг олдог нь сонин. Тус улсын Зам, тээврийн яамны мэдээллээр, 2014 онд Монголын хөлөг онгоцны бүртгэлийн газар 274.4 сая төгрөг буюу 140 мянган ам.долларын ашигтай ажиллажээ. Яаж ч бодсон дэндүү бага мөнгө. Энд тэмдэглэхэд энэ газрыг Ерөнхий сайд байхдаа үүсгэсэн Н.Энхбаярын дүү Н.Энхтуяа тус газарт ажиллаж байгаад авлигын хэргээр шалгагдаж байжээ.

Тус улс үйл ажиллагаа нь нууцлаг бөгөөд дэндүү сэжиг бүхий худалдааныхаа флотыг хяналтдаа авч анхаарах цаг нэгэнт болжээ.

Б.БАРС /ЗУУНЫ МЭДЭЭ/