Жил бүрийн гуравдугаар сарын 22-нд Дэлхийн усны өдөр тохиодог. Үүнтэй холбогдуулаад Улаанбаатар хотын усан хангамж, хэрэглээ, нөөц ямар түвшинд байна вэ. Энэ салбарын хамгийн тулгамдсан асуудал юу байгаа, түүнд ямар гарц шийдэл байж болох талаар Ус сувгийн удирдах газар/УСУГ/-ын дарга С.Үнэнтэй ярилцлаа.
-Дэлхийн усны өдрийг цэнхэр гаригт өргөн тэмдэглэдэг. Манай улсын хувьд энэ хүрээнд ямар арга хэмжээ зохиож, хэрхэн тэмдэглэх гэж байна вэ?
-Манай улсын хувьд жил бүрийн гуравдугаар сарын 22-ноос эхлээд зургадугаар сарыг дуустал гурван сарын хугацаанд Дэлхийн усны өдрийг тэмдэглэн өнгөрүүлдэг.Энэ жил дэлхийн усны өдрийн хамгийн том арга хэмжээ болох дөрвөн жилд нэг удаа болдог усны форум БНСУ-д ирэх сарын 12-17-нд болох гэж байна.
Дэлхийн усны өдрийг энэ удаа Улаанбаатар хотод “Ус тогтвортой хөгжил” сэдвийн дор тэмдэглэж өнгөрүүлэх төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. БОНХЯ, Усны үндэсний Хороо, “Монгол ус” ТӨК, УСУГ, Хот, суурин газрын усны зохицуулах зөвлөл ажлаа энд чиглүүлж ажиллаж байна. Эрдэмтэн мэргэд усны салбарын ажилтнуудын дунд өнгөрсөн долоo хоногоос томоохон хурал зөвлөлгөөн болоод эхэлсэн. Мөн манай УСУГ-аас захиалж, “Монгол шуудан” болон “Монгол марк” компанитай хамтарч ''Ус-шингэн алт'' сэдэвтэй марк гаргаж, энэ сарын 20-нд албан ёсоор нээлт хийлээ. Энэ бол маш сайхан үйл явдал. Марк гарч байгаа нь юу гэсэн үг вэ гэхээр тухайн салбар үнэлэгдэж, төр, засаг нь тодорхой хэмжээнд анхаарч, цаашид хөгжүүлэх зорилт тавьж байгаагийн тэмдэг гэж үнэлдэг.УСУГ-ын хувьд усны өдрүүдийг маш өргөн дэлгэр тэмдэглэдэг. Бид Усны үнэ цэнэ гэсэн тусгай хөтөлбөр гаргаж ажиллана.Ерөнхий боловсролын хүүхдүүдийн дунд зургийн болон усны сэдэвт эссэ бичлэгийн уралдаан зарлаж байна. Тодорхой хэмжээний техникийн нөхцөл болон ус хангамжийн талаар зөрчилтэй байгууллагуудтай тусад нь үйл ажиллагаа явуулж, зөрчлийг нь арилгуулах, үйл ажиллагааг нь дэмжин ажиллах чиглэлээр олон ажил зохиодог. Үүнээс гадна манай газраас хэрэглэгчдийн сэтгэл ханамжийн судалгаа гэж томоохон судалгааг жил бүр хийдэг. Энэ судалгаа маш нарийн хийгддэг. УСУГ-с боловсруулсан усны аюулгүй байдлын төлөвлөгөөгөө / УАБТ/ сурталчилна, харъяа болон салбарынхаа байгууллагуудын дунд тэмцээн уралдаанууд зохион байгуулна.
-Өнгөрсөн жил Дэлхийн усны өдрийн тохиолдуулан танайх тэргүүтэй усны байгууллагууд, эрдэмтэн судлаачдын төлөөлөл усны үнэ цэнэ, үнийн асуудлыг хөндөн хэлэлцэж, олон нийтэд ойлгуулах чиглэлд нэлээд зүйл хийсэн. Үүний үр дүнд усны үнийг ч тодорхой хэмжээнд нэмэгдүүлсэн. Ингэснээр танай байгууллагын өр авлага буурч, олон жилийн насжилттай шугам хоолойг засварлах мөнгөн хуримтлал үүсэх боломж бүрдсэн үү?
-2013, 2014 он дамнаад бид усны үнийг нэмэгдүүлэх, усны үнэ цэнийг олон нийтэд ойлгуулж, хэмнэлт бий болгох гэсэн чиглэлд нэлээд ажилласан. Сүүлийн 8-9 жилийн турш усны үнэд өөрчлөлт ороогүй учраас иргэд усыг ямар ч үнэ цэнэгүй мэт бодож ашиглаж байдаг хэвшил тогтчихсон. Бид үнийн асуудлыг сайн ярьсаны хүчинд үнийг тодорхой хэмжээгээр нэмсэн. УСУГ-ын хувьд усны салбарын хамгийн том хангагч байгууллагын хувьд эдийн засаг санхүүгийн, өр авлагын асуудал одоогоор шийдэгдээгүй байна. Орон сууцны оршин суугчдын хэрэглэж байгаа усны үнэ НӨАТ-тайгаа 32 мөнгө байсныг 20-30 хувиар буюу 48 мөнгө болгож нэмсэн. Валютын ханшийн өсөлт, инфляци зэрэг нөлөөлөөд дээрх үнийн нэмэлт зардлынхаа түвшинг нөхөхгүй байдалтай болчихсон. Одоо эн тэргүүний асуудал дахиад л үнэ хэвээр байгаа. Гэхдээ үнийг хөдөлгөж болдог гэдгийг харууллаа. Усны зүй зохистой, хэмнэлттэй хэрэглээ байх ёстой юм байна гэдгийг иргэдэд ойлгуулж чадсан. Одоо бол иргэд усыг хэмнэлтэй ашиглаж, үргүй ус зарахаа больж эхэлсэн гэж хэлэхэд болно.
-Сайхан мэдээ байна. Та тэрийг ямар үзүүлэлтээр баталгаажуулж хэлэх вэ?
-Ямар үзүүлэлт дээр үндэслэж ярьж байна вэ гэхээр манай усны борлуулалтын орлого 10 хувиар буурсан. Орлого буурна гэдэг бид борлуулалтаа муу хийж байна гэсэн үг биш. Энд судалгаа хийгээд үзэхэд манайх үйлдвэрлэсэн усаа хангалттай сайн борлуулсан. Гэхдээ Борлуулалтын түвшин буурсан. Хамгийн гол зөв хэрэглээ хаана тогтож эхэлсэн бэ гэхээр үйлдвэр аж ахуйн байгууллагууд усны хэрэглээгээ огцом бууруулсан. Нэг жишээ хэлэхэд “Эм Си Эс”-ийн “Кока кола”үйлдвэр хэрэглээгээ бараг 20 хувь орчим бууруулсан. Бусад том байгууллагууд, хүнсний үйлдвэрүүд мөн ингэж ажилласан. Дээрээс нь бид арьс ширний үйлдвэрүүдтэй хатуу ярьж, харилцан эдийн засгийн хөшүүрэгтэй ажиллаж эхэлсэн. Арьс ширний үйлдвэрүүд мөн тодорхой хэмжээгээр хэрэглээгээ бууруулсан байгаа. Энэ бол бодлогын үйл ажиллагаа тодорхой хэмжээнд үр дүнгээ өгч эхэлсэн гэсэн үг. Гэхдээ хэрэглэгчдийн усны хэмнэлт хангагч байгууллагын хувьд манайд цохилт болж орж ирсэн. Манай байгууллага энэ жилд 14-15 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажиллах байх гэсэн тооцоо байгаа. Гэтэл боруулалтын орлого багасах нь тодорхой хэмжээнд эдийн засаг, санхүүгийн байдалд нөлөөлж байгаа. Үнэ нэмсэнтэй холбоотой нэг ч удаагийн гомдол санал манайд ирээгүй. Ер нь олон улсын туршлагыг судалж байхад усны үнэ тарифын асуудал дээр тухайн жилийн эдийн засгийн байдалтайгаа уялдуулсан, валютын ханшийн өөрчлөлтийг тооцсон олон хувьсагчтай томьёолол ашигладаг юм билээ. Энэ бол манайд ч гэсэн байх л ёстой асуудал. Тэр томьёоллоо УИХ хэлэлцэж баталдаг. Ингэсэн тохиолдолд ямар ч төр, засаг гарч ирсэн хамааралгүй, иргэдийн хувьд ч усны үнэ их байна, бага байна гэж санал гомдол хэлэх шаардлага байдаггүй. Харин хэрэглэгчдийн ой тойнд нь усан хангамжийн байгууллагаа дэмжих ёстой гэсэн ойлголт суусан байдаг юм билээ.
-Өнөөдрийн усны хэрэглээгээрээ явбал Улаанбаатар хот 2015 он гэхэд ундны усны дутагдалд орж, гүний усны нөөц эрс багасах аюул нүүрлэнэ гэсэн эрдэмтэн мэргэдийн анхааруулга, зарим судалгааны дүн ч нэлээд олон жилийн өмнөөс сонсогдож ирсэн. 2015 оны гарчихлаа. Улаанбаатар хотын усан хангамж ямар түвшинд байна вэ?
-2015 оны түвшинд Улаанбаатар хотын усан хангамж ямаршуу байдалтай байна вэ гэхээр 2013, 2014 онд Засгийн газраас манай салбарт ихээхэн дэмжлэг үзүүлсэн учраас 2014 онд бид Японы буцалтгүй тусламжаар байгуулсан Гачууртын усан хангамжийн систем, БНСУ-ын буцалтгүй тасламжийн Яармагийн усан хангамжийн систем, мөн Засгийн газрын хөрөнгө оруулалтаар баригдсан Нисэхийн Шинэ усан хангамжийн системийг тус тус шинээр хүлээн авлаа. Ингээд нийтдээ зөвхөн 2014 онд хоногт 70.000 шоо метр ус олзворлож, нийлүүлэх хүчин чадлыг нэмэгдүүлж чадсан. Тэгэхээр дээрх хэмжээгээр хоногт олзворлох усны хэмжээгээ нэмэгдүүлсэн, нөгөө талаасаа эрдэмтэн мэргэд судлаачид 2018, 2020 он гэхэд гүний усны нөөц багасна усны хомсдол үүснэ гээд байна. Энэ хоёр эсрэг тэсрэг юм шиг боловч нөгөө талаасаа уялдаатай. УСУГ-н хэмжээнд УБ хотын нийт усны хэрэгцээг хангахаар Туул голын дагуу байрласан ундны усны Эх үүсвэрын бүсээс ус авах боломжтой нөөцийн хэмжээ хоногт 237 мянган шоо метр гэсэн судалгаа байдаг. Гэтэл Улаанбаатарын маань хоногийн хэрэглээ 320-330 мянган шоо метр. Гэтэл өнөөдрийн хэмжээнд 160-170 орчим мянган шоо метр усыг УСУГ-аас Улаанбаатарын хэрэгцээнд нийлүүлж байна.
-Нөөцийн хэмжээ, усны хэрэглээний тоонууд яагаад ийм зөрүүтэй байдаг бэ?
-Улаанбаатар хотыг тойроод гэр хорооллын айл өрхүүдийн хашаанд маш олон тооны хувийн худаг байгаа. Дээрээс нь манай эрчим хүчний салбар өөрсдийн гэсэн усан хангамжийн системтэй. ТЭЦ -3, ТЭЦ-4 тус тусдаа усаа газрын гүнээс авдаг ч мөн л Улаанбаатарын усны эх үүсвэр бүс болох Нисэх, Шувуун фабрикийн орчмоос авдаг. Эрчим хүчнийхэн хоногт 70 орчим мянган шоо метрийг авч хэрэглэдэг. Үүн дээр сүүлийн жилүүдэд Зайсан, Яармагийн гүүр орчмоор ашиглалтад орж байгаа “Вива сити” гэх мэт орон сууцны хорооллууд мөн хувийн усан хангамжтай. Эдгээрийг нэгтгэхээр Улаанбаатар хотын хэмжээнд дээр хэлсэн хоногт 320-330 мянган шоо метр ус хэрэглэж байгаа тоо гардаг.
Дээрээс нь гэр хорооллыг дахин төлөвлөх,гэр хорооллыг инженерийн шугам сүлжээнд холбох гээд том зорилтууд байна. Засгийн газраас ч орон сууцжуулах том хөтөлбөрүүд явж байна. Маш олон хувийн компаниуд барилга барьж байна. Энэ барилгажилтийн үйл явц усны хэрэглээг маш ихээр нэмнэ. Гаднын байгууллагууд болон манай эрдэмтэн мэргэдийн судалгаагаар Улаанбаатарын хоногийн усны хэрэглээ 2018-2020 оны түвшинд 400.000 шоо метрт хүрнэ гэсэн тоо бий. Бид гүний усыг маш их хэрэглээд эхлэхээр гүний усны нөөцийн асуудал маш ноцтой тавигдах нь мэдээж. Өнгөрсөн онд БОНХЯ дээр усны нөөц, эх үүсвэрийн байдлыг тодорхойлох төсөл хэрэгжсэн. Усны өдрүүдээр тус яам энэ тайлангаа тавих байх гэж бодож байна. Ингэснээр иргэд усны нөөцийн асуудлаар илүү бодитой мэдээлэлтэй болох байх. Би Улаанбаатар хотын боломжтой усны нөөц хэд юм бэ гэдэг асуудлаар УСУГ-ын техникийн зөвлөлийг хуралдуулсан. Манайх шинжлэх ухааны байгууллага биш, судалгааны групп ажилладагүй учраас бидний тоо баримт бол практикийн шинжтэй. Гэхдээ өнгөрсөн 2013, 2014 онд бид газрын гүний усны эх үүсвэрийнхээ түвшинг үзэж шалгаж, тодорхойлж, хянаж байхын тулд 20 ш хяналтын цооног өрөмдөж тоноглож ажиллуулж байгаа. Манайхан бол ойролцоогоор хоногт 286 мянган шоо метр усыг аваад хэрэглэх бололцоотой гэдэг тоог хэлдэг.
-Усны хомсдолд орчихгүйн тулд одооноос нөөцөө зөв тодорхойлж, гүний усаа бага хэрэглэх талаар ямар арга хэмжээ авбал зохилтой вэ?
-2020 оны түвшинд бид гүний усны дан ганц хэрэглээгээ өөрчилж, хосолмол хэрэглээтэй болох ч юм уу өөр хэрэглээнд шилжих шаардлага бий. Тийм гарц байна уу гээд харахаар байгаа. Манайд маш их хэмжээний цас мөсний, үерийн, голын ус агаарт дэгдээд, газрын хөрсөнд шингээд алга болдог, эсвэл гол мөрнөөрөө дамжаад гадагшаа урсчихдаг. Тэгэхээр бид энэ гадагшаа урсаж байгаа усаа дотоддоо тогтоон барьж, ашиглах ёстой. Гадаргуугийн усны цогцолборыг барьж байгуулах, борооны усыг хуримтлуулж ашигладаг болох хэрэгтэй. Голын усыг цэвэршүүлдэг технологийг хөгжүүлэх, дээрээс нь саарал ус ашиглах цогц шийдлүүд рүү явах учиртай юм.
УСУГ-аас санаачлаад 2013 оны зургадугаар сарын 13-ны өдөр Нийслэлийн удирдлагын зөвлөлийн зөлөлгөөнийг Тэрэлж, Туул голын бэлчирт зохион байгуулсан. Үүнтэй холбоотойгоор Нийслэлийн удирдлагын зөвлөлөөс түүхэн гэмээр шийдвэр гаргасан байдаг. Энэ нь юу вэ гэхээр Туул голын усан цогцолбор төслийг хэрэгжүүлэх бүтээн байгуулалтыг хийх нь зүйтэй. Гадаргуугийн усан хангамжид яаралтай шилжих шаардлагатай гэсэн шийдвэр гаргасан. Туул голын бэлчрээс авахуулаад их хэмжээний ус урсаж алга болдог. Манай эрдэмтэн мэргэд үүнийг бүр 1980-аад оноос эхлээд судалсан байдаг. Гаднын судалгааны байгууллагуудын судалгаа ч нэг биш бий. Гадаргуугийн ус ашиглахтай холбоотой тодорхой хэмжээний Мастер төлөвлөгөөнүүдийг ч Франц, Япон, Орос улсын тусламжтайгаар хийсэн байдаг. Туул Тэрэлжийн бэлчрээс гадаргуугын ус ашиглах боломжтой. Азаар газрын налуугийн байдал нь ч аятайхан байгаа учраас усан санд хуримтлуулсан ус өөрийнхөө урсгалаар хүрээд ирэх боломжтой. Энэ бол зардал бага гарах нэг давуу тал.
-Концессын гэрээгээр байгуулахаар боллоо гээд л ЭЗХЯ хувийн хэвшилтэй гэрээнд гарын үсэг зурж байсан энэ асуудал юу ч биш болж хувирсан нь харамсалтай.
-Хармсалтай нь нийслэл энэ асуудал дээр шийдвэр гаргасан ч яам, тамгын газрууд Ажлын хэсэг байгуулж ажиллана гээд асуудлыг шүүрээд авдаг. Яамны хэмжээнд асуудлыг шийдэх гэж байна уу, 2-3 яам дамнасан ажлын хэсэг ажиллахаараа хэр үр дүнтэй байдаг юм бол гэхээр ерөөсөө ажил нь урагшаа явдаггүй ийм байдлаар 2013, 2014 оныг өнгөрөөлөө. Эдийн засаг хөгжлийн яам, БОНХЯ манайхтай нийлээд ажлын хэсэг байгуулсан. Бид баахан судалгаагаа өгөөд ажиллах юм бодож байтал гэнэт л ЭЗХЯ-наас болиод БОНХЯ-нд ажлын хэсэг байгуулах болсон. Гэтэл хамгийн сонирхолтой нь БОНХЯ байгуулсан ажлын хэсэгтээ УСУГ-аас хүн оруулаагүй. Нийслэлээс ганц хүн авсан дуулдсан. Гэтэл УСУГ Улаанбаатар хотын усан хангамжийг дангаараа хариуцаж байгаа байгууллага. Ингээд тэр ажлын талаар бид огт мэдээлэлгүй болсон. Нийслэлийн Засаг даргын мөрийн хөтөлбөрт Улаанбаатарын усан хангамжид гадаргуугийн ус ашиглах асуудал байгаа. Нөөгтэйгээр нийслэлийн Ардчилсан намын мөрийн хөтөлбөрт бас байдаг. Энэ мөрийн хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх, гарцаагүй шаардлага байгаа гэдэг үүднээсэ бид УСУГ-ын бизнес төлөвлөгөөнд энэ жил тодорхой хэмжээнд мөнгө суулгасан. Энэ ямар учиртай мөнгө вэ гэхээр Туул голын усан цогцолборын ТЭЗҮ-ийг нарийвчилсан зураг төсөл, зөвлөхийн үйлчилгээтэй хийж авах зорилготой. Бид өндөр түвшний зураг төсөлтэй байж Туул голын цогцолборыг байгуулах асуудлыг ярина. Ямар компаниар, төр засгийн ямар дэмжлэгээр хийлгэх вэ, хөрөнгө санхүүг хэрхэн шийдэх вэ гээд явахаар сайтар бэлдсэн зурагүйгээр явах аргагүй. Зураг төсөлд 3.0 тэрбум төгрөг тавьсан. УСУГ-ын хувьд маш том мөнгө. Энэ жилдээ багтаад тендерийг нь зарлана. Гэтэл зургийн ажлын даалгавар гэдэг зүйлийг хийхэд манай газар дангаараа хийх боломжгүй. Энэ дээр эрдэмтэн мэргэд, төрийн байгууллагууд, нийслэлийнхээ туслалцааг авна. Бүр болохгүй бол гаднын байгууллагын зөвлөх үйлчилгээг авах санаатай байна.
Тэгэхгүй бол 2020 онд бид усны нөөцийн хомсдолд орж болзошгүй. Би баталгаатай хэлж чадах нэг зүйл бол 2020 он гэхэд маш их бүтээн байгулалт явагдсан байна. Усны хэрэглээ маш их болно. Энэ үед дээрх ажлыг алгуурласнаар асар их хохирол амсаж болзошгүй.
-Та УСУГ-т ирээд өнөөдрийг хүртэл хийж ирсэн ажлаасаа онцолж хэлэх зүйл бий юу?
-2012 оны наймдугаар сарын 10-нд би Улаанбаатар хотын Захирагч Э.Бат-Үүлийн тушаалаар УСУГ-ын даргаар томилогдсон. Ирсэн даруйдаа ажилтайгаа танилцах, энэ байгууллагыг яаж зөв ажилуулах вэ гэдэг талаас нь их харж, үзэж судалсан, гадаад дотоодын олон ч хүнтэй уулзаж санал солилцсон. Намайг ажил авах үед хамгийн хурцаар тавигдаж байсан зүйл юу вэ гэхээр хариуцлагын тогтолцоог сайжруулах, бүтцийн зөв хэлбэрээр ажиллах, ажилтнуудын ахуй хангамж нийгмийн асуудлыг шийдэх, УСУГ-ын ирээдүйн хөгжлийн төлөвийг зөв харж, тодорхойлж хүчтэй үйл ажиллагаа явуулах. Хамт олныг мэргэжлийн хувьд сайжруулах гэсэн асуудлууд харагдаж байсан. Өнгөрсөн хугацаанд хүчтэй ажиллах гэж оролдлоо. Хамгийн тулгамдсан асуудал үнэ тариф байсан. Үнийг хөдөлгөж чадсан. Ажилтнуудын орон сууцжуулах, нийгмийн хангамжийн асуудал дээр нэлээд анхаарч ажилласан. Бид 160 айлын орон сууцны барилгыг эхлүүлж байна. Энэ чиглэлд байгууллагынхаа бизнес төлөвлөгөөндөө тодорхой хэмжээний хөрөнгө тусгасан. Улаанбаатар хотын орон сууцны асуудал хүнд байгаа Нийслэлийн засаг захиргаа иргэдээ орон сууцаар хангах гэж чармайж байгаа энэ үед манайх нийслэлийн өмчит аж ахуйн байгууллагын хувьд өөрийнхөө ачааг өөрөө үүрье гэсэн бодлогоор ажиллаж байна. Өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сарын 1-нээс байгууллагынхаа цалинг 15 хувиар нэмсэн. Энэ жил дахиад мөн хэмжээгээр нэмэх төлөвлөгөөтэй байгаа. УСУГ-н 125 мэргэжилтэн ДЭМБ-н дэмжлэгтэйгээр УАБТ-г боловсруулж НИТХ-р хөтөлбөр болгон батлуулж чадсан.
Техник технологийн шинжтэй гурван том асуудал байгаа. Нэгдүгээрт, шугам хоолой янзлах асуудал дээр Засгийн газраас дэмжиж ажилласан тул шугам хоолойн доторлогооны ажлыг эхлүүлэх гэж байна. Хоёрдугаарт, Төв цэвэрлэх байгууламжийг шинэчлэх асуудал маш чухал. Нийслэлтэй хамтарч зураг төсөл гаргаж, төв цэвэрлэх байгууламжийг шинээр барих ТЭЗҮ хийх тендерийг зохион байгуулсан. Зураг төслийн ажлын гэрээ хийгдэж байна. Туул голын усан цогцолборын асуудлыг шийдэхээр явж байгаа тухай ярьсан. Үнэ тарифын асуудлаа тавина. УСУГ үйлчилгээний байгууллага учраас Нийслэлийн Захирагчийн ажлын албаны санаачилгаар энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс бүтэц зохион байгуулалтын шинэчлэл хийсэн.
Эцэст нь хэлэхэд, би 2016 оны сонгууль хүртэл энэ ажилд томилолт авч ажиллаж байгаа, мөн НИТХ-ын төлөөлөгчийн хувьд ч гэсэн энэ салбарыг сайжруулж, намын мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх зорилттой ажиллаж байна.
Манай УСУГ энэ жил нийслэлийн хэмжээнд үйл ажиллагаа нь бүрэн хангалттай сайн явж байна гэж дүгнүүлсэн долоон байгууллагын нэгээр шалгарсан. Мөн дэлхийн усны өдрийг тохиолдуулаад бид нийслэлчүүдэдээ бэлэгтэй байгаа. Дэлхийн 90 гаруй оронд судалгаа хийж, шалгаруулалт явуулдаг Дэлхийн Худалдааны лидерүүд клубаас УСУГ-ын өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд хийсэн ажлыг өндрөөр үнэлж, шилдгээр шалгаруулсан байна. Үүнийг нийт хэрэглэгчдэдээ барьж байгаа бидний бэлэг гэж ойлгож байгаа.
Эх сурвалж: Uls.mn
