Олны нэрлэж заншсанаар Долоон буудлаас хойш “Салхит-1” хэмээх газар 20 гаруй төрлийн амьтан тэжээдэг Ц.Мөнхбат, өндөр настай ээжтэйгээ амьдардаг. Хашаандаа бяцхан цөөрөм хийж шувуудаа тав тухтай гэгч нь салхилуулдаг түүний мөрөөдөл их гэгээлэг.
Амьтдадаа зориулсан нуур тогтоож, цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулах нь түүний ирээдүйн зорилго. Тиймээс ч өөрийгөө бодохоос илүү тэдэндээ санаа тавих нь олонтаа. Тэдний хашаанд олон төрлийн шувуудаас гадна усан гахай, хэрэм, Монголд байхгүй нэр төрлийн ховор загас, “мөнгөний” ногоон тоть, мэлхий, муур зэрэг амьтан байх аж.
Түүнээс гадна бээжин цагаан, бор, яртай, герман хар нугасны олон төрөл харагдана. Ц.Мөнхбат шувуу үржүүлэхээс өмнө 40 гаруй үүлдрийн нохой тэжээж байжээ. Олон нохой дуу чимээ ихтэй байдаг учраас хотод амьдрах аргагүй болсон байна. Тиймээс ч ноход тэжээхээ больж одоо амьдарч буй Салхитад шувуудаа үржүүлэхээр суурьшсан гэнэ. Өнгөлөг, паацагнан алхаж байгаа нь өхөөрдмөөр дэгдээхий энт тэндгүй гүйлдэж, галуу, тахиа, нугас тэргүүтнүүд хашаанд хаа сайгүй байх аж. Ийм л орчинд Ц.Мөнхбат ах 86 настай ээжтэйгээ амьдран сууна.
Амьдралдаа алдаа гаргаж байгаагүй хүн гэж бараг үгүй байх. Ц.Мөнхбат ах нэлээд хэдэн жилийн өмнө эгдүү хүргэсэн хэдэн залуугаас эхнэрээ хамгаалах гэж байгаад алдаа гаргаж, хорих газрын хаалга татаж байжээ. Удалгүй наранд гарсан ч ажил хийх боломжгүй байсан учир хоббигоо амьдралынхаа амин зуулга болгожээ.
Тэрбээр группт орсон ч туслах аж ахуйгаа хөгжүүлж хүмүүст туслах сонирхолтой болсон гэнэ. Түүнд хий дэмий гиюүрэх цаг гардаггүй. Дуртай ажлаа хийж байгаа болохоор учраа олохгүй яваа нэгэнд туслахыг л илүүд үздэг гэнэ. Тиймдээ ч хөдөлмөрийн чадвараа алдсан, хөгжлийн бэрхшээлтэй, тэтгэвэрт гарсан хүмүүст амьдрахад нь аль чадахаараа тусалж дэмждэг байна. Тэдгээр хүмүүс Ц.Мөнхбат ахаас тахиа шувуу авч тэжээснээр хувийн аж ахуйтай болдог гэсэн. Одоо тэд цацагт хяруулын өндгийг 2000-3000, ховор шувууныхыг 5000, нутгийн тахианы өндгийг 1000 төгрөгөөр зардаг.
Хүмүүс эрүүл хүнс гэдгийг мэдсэн учир холоос авахаар зорьж ирдэг болжээ. Мэдээж одоохондоо худалдан авагч цөөн. Гэхдээ зарим хүн тэднээс авсан өндгөө инкубаторт хийж амилуулаад дэгдээхий болгоод зардаг аж. Ийм аргаар гаргасан дэгдээхий бээрэг байдаг. Гэхдээ орос аргаар аяганд архи хийж байгаад дэгдээхийний хөлийг нь хоёр минут орчим дүрэхэд л чийрэг болдог талаар Ц.Мөнхбат ах хэлж байлаа. Сүүлийн үед тэр “Нүдэн сондор” кинонд I туслах дүр бүтээж байгаа аж. Уйдах завгүй урагшилж буй түүний амьдралын нэг хэсэг шувуудынх нь талаар түүнтэй хөөрөлдсөн юм.
-Та одоо хэчнээн төрлийн амьтан тэжээн үржүүлж байна вэ?
-22 төрлийн амьтан шувуу тэжээн үржүүлж байна. Төрөл дотроо олон янз. Тухайлбал, нугас таван төрөл, тахиа дөрвөн төрөл бий. Хамгийн үнэтэй хоёр төрлийн тахиа Монголд оруулж ирээд удаагүй байгаа. Ялангуяа павловский тахиаг Монголд оруулж ирээд тав хонож байна. Энэ тахиа нэг бүр нь сая төгрөгийн үнэтэй. Би энэ тахианаас хоёр охин, нэг эрийг авсан. Бидний байгалийн нөхцөлд тэжээж байгаа шувуу фермийнхээс олон талаараа ялгаатай. Фермийн шувууг суултуурын гэж онцолдог. Энэ нь хааш хаашаа 40 см-ийн урттай торон дотор дөрөв дөрвөөрөө суудгийг хэлж байгаа юм. Ийм шувууны сангас нь доошоо унаж хуралддаг. Түүнээс болоод шувууны ханиад болон элдэв өвчин гарах эрсдэлтэй. Харин бидний байгалийн нөхцөлд тэжээж байгаа шувуунд ийм эсрдэл байдаггүй.
Учир нь, амьтад байгалиас өөрт хэрэгтэй эрдэс бодисоо авч, нар салхинд гарснаар өд сөд нь сэргэдэг. Суултуурын .шувуу өндөгнөөс нэмэх 27 хэмд гарсан бол тийм л нөхцөлд тэжээхгүй бол үхэж, үрэгддэг. Мөн Хятадын химийн гаралтай бодисоор хооллож, азарган тахиагүйгээр өндөглүүлдэг. Үүнийг монголчууд ойлгодог болоод байна. Сүүлийн үед хүмүүс эрүүл хүнс, эрүүл бүтээгдэхүүн гэдэг утгаар байгалийн нөхцөлд тэжээсэн тахиаг зусландаа гарахдаа авч явж өндгийг нь хоол хүнсэндээ хэрэглэж байгаад намар буцааж өгдөг.
Олны танил зарим хүн ингэж тахиа тэжээгээд удаж байна. Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн, УИХ-ын гишүүн Д.Тэрбишдагва нар надаас тахиа, шувуу авч тэжээсэн. Тэд тахиаг үнэхээр урамтай тэжээдэг. Тохилог байр засч өгч, эрүүл ахуйн хувьд цэвэрхэн тэжээж байгааг нь харах сайхан санагддаг юм.
-Фермийн шувуу байгалийн нөхцөлд тэжээсэн орон нутгийнхаас юугаараа ялгаатай вэ?
-Орон нутгийн шувуу хэр баргийн сэрүүн нөхцөлд хатгаа авдаггүй. Гэтэл фермийн шувууд дотор нэг ч удаа наранд гаргаагүй тахиа байдаг. Үүнээс болоод нар салхинд гарахаар амархан үхэж үрэгддэг дутагдалтай. Орон нутгийн шувууг хонь мал шиг хариулдаггүй. 14 хоног юм уу сард нэг удаа ариутгахад л хангалттай.
-Танд Монголд байхгүй хэчнээн төрлийн шувуу байна вэ. Оруулж ирэхэд хүндрэлтэй юү?
-Монголын зарим хууль бидэн шиг шувуу тахиа тэжээж үржүүлж амьдардаг хүмүүст хүндрэл бэрхшээл болдог. Шинэ төрлийн шувуу Монголд авчрах гэхээр гарал үүслийн бичиг баримттай байхад л шувууны ханиад энэ тэр гэж ярьсаар байгаад саад болдог. Хэдэн төгрөг цуглуулж авсан шувуугаа Монголд оруулж ирж чадахгүй байсаар үхүүлж, алдсан тохиолдол бий. Гэтэл шувууны ханиад зөвхөн суултуурын шувуунаас гардгийг мэддэггүй.
Ийм зүйлээс болоод Оросоос 35 мянган төгрөгөөр авсан тахиаг 800 мянгаас нэг сая төгрөг болтол нь өсгөчихдөг. Хэрвээ манай улс уян хатан хуультай бол аж ахуйн чиглэлээр ажиллаж байгаа бидэнд маш их нэмэр болно доо. Туркт их гоё шувуунууд бий. Би тэдгээрийг Монголд авчрахыг хүсдэг. Үнэхээр тахиа шувуу тэжээх хоббитой болохоор ганцыг ч хамаагүй авч тэжээмээр санагддаг.
-Махны чиглэлээр ямар төрлийн шувуу тэжээж байна вэ?
-Миний худалдан авагч нарын дийлэнх нь шувууны мах авч идэхээр ирдэг. Энэ нь эрүүл мэндэд олон талын ач холбогдолтой. Бүдэн шувууны өндөг уураг өндөртэй учраас хүний биед маш сайн. Нугасны өндөг судасны хана тэлэх ач холбогдолтой гээд дурдаад дуусахгүй шүү.
-Шувуудыг дөрвөн улиралд тэжээхээр зардал их гардаг байх даа?
-Би гэрт амьдардаг мөртлөө тахиа шувуунуудаа байшинд тэжээж байгааг харсан биз дээ. Ер нь шувуу гэлтгүй амьтныг цэвэрхэн орчинд тав тухтай тэжээх хэрэгтэй. Гэхдээ өвөл галладаггүй. Учир нь, амьтад хатгаа авах аюултай. Хүмүүс шувууг хатгаа туссан гэхээр “За өнгөрлөө” гэж боддог. Гэтэл гурав хоногийн дотор эмчлэх бүрэн боломжтой. Шувуунд хүүхдийн тунгаар эм өгөхөд л амархан эдгэрдэг.
Нэгэнт амьтан тэжээж байгаа бол нар руу харсан цонхтой байх шаардлагатай. Тахиа шувууны зориулалтын улаан гэрэл гэж байдаг. Энэ нь амьтдын нүдийг гэмтээхгүйгээс гадна сангасны үнэрийг дарж, бактерийг үхүүлдэг.
-Тахиа, шувуу тэжээх гэж байгаа хүнд ямар төрлийнх нь арчилгаа хялбар вэ?
-Тэжээвэл бүгд хөөрхөн. Ашгийг нь бодвол нугас, цацагт хяруул үнэд хүрнэ. Бидний тэжээж байгаа шувуудаас хамгийн ашигтай амь бөхтэй нь галуу, нугас юм даа. Эдгээр шувуу өвөл тахиа шиг залаа нь хөлдөхгүй. Нугасны ашигтай, тал нь өдөр болгон өндөглөдөг. Үүнээс гадна дэгдээхий нь маш хурдан өсдөг.
Ер нь галуу, цацагт хяруул өнжөөд өндөглөдөг бол ангийн гургуул их сонин давтамжтай. Хэд хоногийн давтамжтай өндөглөөд байгааг одоогоор сайн хэлж мэдэхгүй байна. Өндөглөж байгаа галуу хосоороо 130 мянга, дэгдээхий нь 18-30 мянган төгрөгийн үнэтэй. Тахиа 25 000, дэгдээхий нь 3-15 мянган төгрөгийн үнэд хүрдэг. Цацагт хяруулын дэгдээхий 25 мянган төгрөгийн үнэтэй байна.
-Танай цөөрөмд усны шувуу ирж буудалладаг уу?
-Хиймэл нуур хийснээс хойш үзэгддэг болсон ч бусад шувуунаас айгаад нууранд ирдэггүй. Манай шувуунууд их “амь нэгтэй”. Гаднын шувуу ирэхийг андахгүй. Бусад амьтан нь ч гэсэн өөрийнхөө шувууг яах ч үгүй шүү.
-Энэ жилээс амьтдаа хүмүүст үзүүлж байгаа юм уу даа?
-Том хүн 1000, хүүхдийг 300 төгрөгөөр үзүүлдэг. Тэгэхгүй бол хүүхдүүд хашааны завсраар тахиа шувуунд чипс өгч, зарим нь чулуу шидээд гэмтээчих гээд байна. Ингэж хүмүүст үзүүлж байгаа болохоор энэ жилээс амьтдаа нэмж усан гахай, хэрэм, Монголд байхгүй нэр төрлийн ховор загас, “мөнгөний” ногоон” тоть зэрэг амьтныг нэмлээ. Заримдаа хүмүүс манайд буян хийхээр ирдэг. Амьтдад маань хоол авч өгч буян хийдэг юм.
Б.Сэлэнгэ
Эх сурвалж: “Монголын үнэн” сонин
