Со гавьяатын дуулах, бүжиглэх, жүжиглэх, уран унших болон бусад авьяасыг нь үгүйсгэх, гутаах хүн гарахгүй биз. Би ч түүнийг үнэлдэг, хүндэлдэг, авьяасыг нь биширдэг. Харин түүнд найруулах авьяас үнэхээр дутуу байна. Наадмын нээлт, хаалтыг найруулахад адаглаад над шиг зураач хүнийг оролцуулмаар юм. “-Энэ яасан онгироо амьтан бэ?” гэж та бодох нь зүй. Үүнд учир байна. Мэдсээр, харсаар байж болохгүй байгаа юмыг, үнэнийг хэлэхгүй, даруухан царайлж, дуугай байна гэдэг нэг талаар өөрийгөө сайн дураар үхүүлж, нөгөө талаар өрөөлийг санаатай хорлож байгаа хэрэг.

Дутагдлын хажуугаар дуугүй өнгөрч сураагүйн учир дараах хэдэн үгийг нуршсугай би!

1. ТӨРИЙН НААДМЫГ НАЙРУУЛАХАД ЗУРААЧИЙН ҮҮРЭГ
Байшин дотор үзэгчдээс үсрээд 30 метрийн алслалтай тайзны урлаг найруулах, түүнтэй харьцуулахын аргагүй, дор хаяж 1000 метрийн алслалтай задгай талбайд, зөвхөн нар гэсэн ганц гэрэлтүүлэгчтэй, түүнийгээ санаан зоргоор асааж, унтраах боломжгүй, үүл гарч бороо орвол өнгө, гэрэл, сүүдэр өөрчлөгдөх болзошгүй, 360 хэмээр хаанаас л бол хаанаас харагдах уудам орон зайд өөр өөр цаг хугацаанд болсон олон үйл явдлын өрнөлтэй, хувцас, дуу, бүжиг, жүжиг, үйл хөдлөл, дүрслэх урлагийн сүрлэг хийц хосолсон цогц үзүүлбэрүүдийг зохиомжлоно гэдэг найруулж буй хүнээс яалт ч үгүй зураач хүний ур дүй, өнгөний мэдрэмж, авьяас, ухаан шаардсан нүсэр ажил.

2. НААДМЫН НЭЭЛТ, ХААЛТЫН ЁСЛОЛЫН ХЭЛБЭР, АГУУЛГА
Утга, агуулгын хувьд наадмын нээлт нь монгол үндэстний баялаг түүх, өв уламжлал, хэл, утга зохиол, бичгийн соёлыг багтаасан, туурга тусгаар үндэстэн улсын сүр хүч, зориг эрмэлзэл, хийморь золбоог бүрэн дүүрэн илэрхийлж, төрт ёсны уламжлал, залгамж чанарыг харуулсан, харин хэлбэрийн хувьд монгол туургатан ард зоны өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гурвал цагийн хэлхээ болсон ахмад, идэр залуу, хүүхэд багачуулын төлөөлөл орсон, монголчуудын өнгө, дүрс, хөдөлгөөн, зүг чиг, дуу авиа, тооны бэлгэдлүүдийг гүн шингээсэн илэрхийлэлтэй байх учиртай.

Хаалтын ёслол нь тусгаар тогтнол, эв нэгдэл, эрх чөлөөний үнэ цэнийг сануулсан байвал зохино.

3. БОДИТ БАЙДАЛ, БОЛСОН ЯВДАЛ
Үеийн үед төрийн их баяр наадам их эзэн Чингис хааны маань үндэслэсэн Их Монгол Улсын төрийн дуулал “Эртний Сайхан” хэмээх утга гүн, айзам яруу уртын дуугаар эхэлсээр ирсэн. Гэтэл энэ уламжлалыг Со гавьяат тасалж,аймшиггүй нүгэл үйлдэв. Монголын түүх 1990-оноос л эхэлсэн юм шиг “Хонхны Дуу”-гаар наадам нээж болохгүй ээ. Яахав, дундуур нь дуулуулдаг л юм байгаа биз. Адаглаад ямар утга агуулгатай дуу билээ гэж бодож үзсэнгүй.

“Урд шөнө хар дарж зүүдэллээ
Урт гар намайг зовооно
Хэлэх үгийг минь боогдуулж
Харах нүдийг халхална
Аз болж хонх дуугарлаа
Арай ядан нойрноос сэрлээ.”

Найр наадамд дуулах, дуулахгүй дуу гэж байдаг. Энэ дуу тэмцлийн дуу болохоос наадмын дуу, тэр тусмаа наадам эхлүүлэх дуу яав ч биш! “Шалзат Баахан Шарга”, “Гандан Уул”, “Аргагүй Амраг”, “Хулсан Ташуур”-ыг дуулсантай ялгаа юун. Авьяаcандаа эрдсэн мань гавьяат ард түмнийхээ баяр наадмыг Ардчилсан Намын сурталчилгааны самбар болгох дарга нарынхаа захиалгыг биелүүлэх гэж тун ч их чармайсан нь үүнээс үзтэл илт.

Төрийн их бэлгэдэл, 9 хөлт цагаан туганд төрийн тугчдаас өөр хэнбугайг ч хүргэхийг цээрлэл болгоё. Наадмын нээлтэн дээр настай хэдэн бөхөөр ахлуулсан баахан хүн урт цуваа үүсгэн очиж, адис авч байна гэж ишнээс нь татан нааш цааш нь ганхуулж, тугтай “барилддаг”-ийг болиулмаар байна.

Дөрвөн талд нь махир сэлэмтэй торгон цэргүүдээр мануулахын ямар ч хэрэг, утга, хүндэтгэл алга! Тугаа хамгаалж чадахгүй, хөшөө болж зогсох торгон цэргээр яах юм? Ерөнхийлөгчөөсөө эхлээд, ерийн нэгэн хүртэл зөвхөн суурьнаас нь адис авч байг.

Түүнчлэн аймаг, сум болгонд болсон болоогүй, ур хийц муутай хувилбаруудыг ямар ч хяналтгүй хийлгэж, дураар нь дургиулж байгааг болиулая! Энэ их шүтээн цор ганц байснаараа үнэ цэн нь үүрд орших биз ээ.

Өнгөрсөн 2 жилийн наадмаар, толгойдоо улаан алчуур зангидсан, хар хувцастай хүмүүс юуг бэлгэдэн бүжив ээ? Тэдний барьсан туган дээрх язгуурын монголчуудын шүтээн нар, сар, гал гурав яагаад тас хар өнгөтэй байна?

Монголчуудын нар, сарыг хиртээн, гал голомтыг нь харлуулахыг хэн хүсэв?

Яагаад тэр туг шар дэвсгэртэй байгаа юм бэ? Үүгээрээ тэд юу хэлэхийг хүсэв? Шарын шашны дэлгэрэлийг үү? Шар мөрний тэртээ суугчдын тэлэлтийг үү? Тэд Монголын Их Юань гүрнийг унагаасан “улаан алчууртны бослог”-ын тариачидтай яасан адилхан харагдана вэ? Энэ юуг ёрлоно вэ? Өнгөний бэлгэдэл, олон нийтэд үзүүлэх сэтгэл зүйн нөлөөллийг найруулагч хүн дээд зэргээр мэддэг, мэдэрдэг байвал зохино.

Ер нь Төрийн Ёслолын Алба гэж байгууллага монгол төрийнхөө наадмын бэлтгэлд хэр оролцоотой байдаг юм бол? Уламжлал, залгамжаа бодсон ч энэ байгууллага үүнд ямар нэг хэмжээгээр оролцож, зааж зурах л хэрэгтэй байна санж. Дээр нь С.Дулам гэж бэлгэдэлзүйгээр мэргэшсэн том эрдэмтэн, судлаач хүн байна. Түүнээс зөвлөгөө авахад юу нь болохгүй байна?

4. МОНГОЛ ТӨРИЙН НААДАМ ЗӨВХӨН МОНГОЛ ХЭЛЭЭР!
Монгол төрийн их баяр цэнгэл наадмыг харь хэлээр хөтөлж, дуулж, маш бүдүүлэг алдаа гаргалаа. Г.Равдан гуайн хэлсэн үг бүрийг нэг эмэгтэй англиар давтаж байх юм. Ингэхэд энэ чинь Монголын наадам мөн үү, та минь ээ?! Англи, Америкийн наадам юм уу?! Төрийн хэлний бодлого алдагдсаны “яруу тод” жишээ энэ биш гэж үү? Балхжавын “үлээсэн”, хиймэл хоолойтой, хөөсөн хүүхэлдэйнүүд, шалдан гуялж гарч ирчихээд, наль наль гээд англи, монгол нь мэдэгдэхгүй юм гонгиноод байдгийг үүнээс хойш, түүнээс цааш хэрхэвч гаргуулж болохгүй. Энэ бол доромжлол!

Наадам бол Монгол Улсын ерөнхийлөгч албан ёсоор нээж, өндөрлүүлдэг, монгол түмний их баяр цэнгэл, төрийн их ёслол мөн. Тиймээс, “Монгол хэл бол төрийн албан ёсны хэл мөн.” гэсэн Монгол Улсын Үндсэн Хууль-ийн 1 дүгээр бүлгийн, 8 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасныг хэлбэрэлтгүй баримтлан наадмаа зөвхөн монгол хэлээр хөтлөн явуулж, МҮОНРТ-ээр нэвтрүүлэх ёстой. Бусад хэлээр давхар орчуулж цааш дамжуулах нь гадаад, дотоодын арилжааны телевиз, сурвалжлах багийн хийх тусдаа ажил.

Тэр Венийн вальс бүжиглүүлдэг ч шал алиа л юм байгаа юм. Ямар Австрийн наадам биш. Наадмын орой, төв талбай дээр “Хүмүүн төрөлхтөн, Задгай цагаан” 2-ын дараа л явна биз.

Мөн ч тэр, цэнхэр малгайтай “НҮБ-ийн энхийг сахиулах цэргүүд”-ийг монгол төрийн наадамд үлийгээ хийж жагсааж багаа юм? Энх амгалан, дайн дажингүй оронд “энхийг сахиулах шаардлага” байхгүй л баймаар. “-Үгүй ээ, тэд чинь монгол цэргүүд шүү дээ” гэж та хэлэх байх. Тийм ээ, хүн нь монгол ч хувцас нь, тэр хувцасаар төлөөлж байгаа байгууллага нь олон улсын, товчхондоо харийн байгууллага. Ер аливаа юмыг байх ёстой байранд нь тавимаар байна.

5. ЖИЛ БҮР ШИНИЙГ ҮЗЭН ЦЭНГЭЦГЭЭЕ.
За, тэр Харангын Лхагваа гэж нэг хамжааргагүй нөхөр байна. Жил болгон улиг болсон “ТОЛИН ХУЛ”-ынхаа нурууг автал “дуулах” юм. “Намайг хэн тоож, нохойг хэн саахав” гэсэн шиг наадмын өдөр согтуу сагсалзаж байж мориноосоо унаад л, бичлэг тавьж түмнээ хуураад л. Түүний оронд монгол туургатны дахин нэгдэл, Нармай Монголын сэргэн мандлыг зөгнөсөн “Хамаг Монгол” төслийн таван залууг таван талаас морьтой гаргаж ирээд “ХАЛУУН ЭЛГЭН НУТАГ”-ийг дуулуулсан бол хэчнээн сайхан сүрлэг, утга төгөлдөр болох байсныг төсөөл дөө. Ер нь төрийн аливаа найр наадамд бичлэг тавьж, амаа ангалзуулдгийг бүрмөсөн хоригломоор байна! Алийн болгон, хэдий болтол бид энэ мэт “гавьяат” нэртэй, ард түмнээ хүндэлдэггүй, хэдэн сагсуу амьтсын эрээгүй аашлахыг харж, найруулсан нэртэй жонхуу шиг юмыг нь үзээд халаглаж суух юм бэ?

Зарим нөхдөөс “Товчит Толь”-ийн Д.Төрмөнхөөр Наадмыг найруулуулая гэсэн санал гарч л байна. Байж болох л хувилбар. Гэхдээ цаадах чинь “өвөрмөцөөр сэтгэж байна” гээд “Нохойн Орон” шигээ учир битүүлэг, хар, цагаан хосолсон, “хярамцаг” хийгээд тавьчихаж мэдэх юм шүү. Уламжлал юмаа хэр мэддэг юм бол доо, зайлуул. Уг нь найруулагч, зураглаач И.Балжинням гуай, хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноров гуай нар дээр нэг сайн зураач олоод тавьчих юм бол аятайхан юм гаргана даа. Манайд чадвартай зураач нар олон бий. Тэднийхээ үгийг сонсож баймаар юм. Зураач хүний нүд өөр шүү! Надаас чадалтайгаар нь хийлгэж үзээрэй. Харин надаас дордуулж л болохгүй!

Л.Мөнхтөр
Лос Анжелес, 2014\09\22

Эх сурвалж: Toirog.mn