Улсын төсөв хэлэлцэх үеэр УИХ-ын дарга З.Энхболд “...төрийн албан хаагчдын цалинг УИХ тогтоодог учир шүүгчдийн цалинг тогтоосон Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн хууль бус шийдвэрийг мөрдөх ёсгүй” гэсэн боловч энэ яриа тэгсгээд намжив бололтой. Шүүгчдийн цалинг төрийн хэмжээнд ярих болсон нь Шүүхийн ерөнхий зөвлөл УИХ-ын 2011 оны 6 сарын 17-ны өдрийн 36 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Албан тушаалын цалингийн хэмжээ тогтоох итгэлцүүр” гэсэн төрийн албан хаагчдын цалингийн хэмжээ тогтооход мөрдөж буй эрх зүйн актыг зөрчиж, хэт өндөр цалин тогтоож, дураараа аашилсантай холбоотой юм.
Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн нэгэн удирдах ажилтан УИХ-ын байнгын хорооны хурал дээр “..шүүгчид төрийн адилтгах албан тушаалтан нарын авдаг цалингаас 14 дахин өндөр цалин авч байна” гэж албан ёсоор мэдээлсэн. Энэ нь үнэний хувьтай гэдгийг дараах баримт харуулж байна.
Засгийн газрын 2012 оны 3 дугаар сарын 6-ны өдрийн 79 дүгээр тогтоолоор сумын Засаг дарга сард 726327 төгрөгийн цалинтай байхаар тотоосон атал сум дундын шүүхийн шүүгч сард 2 300 000 төгрөгийн цалин авч, дээр нь “Шүүгчид нэмэгдэл олгох журам” гэсэн тогтоолоор бас нэмэгдэл авч 3 саяас дээш орлоготой болжээ. Мөн шүүн таслах ажиллагаанд оролцдоггүй хэрнээ Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн гишүүд нь 5 сая хүртэл төгрөгийн цалинтай болоод байна. Тус Зөвлөлийн гишүүн Сарантуяа 5 сая гаруй, Дамдин-Од нь 4 сая гаруй төгрөгийн цалин авч байх юм. Сарантуяа нь өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгосон ч ийнхүү өндөр цалин нэмж авч байгаа тул төрөөс төрсөн тэрбумтанаас дутах юм түүнд алга.
Шүүгч нь төрийн албан тушаалтан учраас Төрийн албаны тухай хуульд захирагдах ёстой. Энэ хуулийн 28 дугаар зүйлийн 28.4.1-д “...төрийн адил албан тушаалд адил хэмжээний цалин хөлс тогтооно” гэсэн атал Шүүхийн ерөнхий Зөвлөлийнхөнд төрийн адилтгах албан тушаалтнаас 14 дахин өндөр цалин тогтоож, хуулийг гууль болгожээ.
Шүүхийн эдийн засгийн баталгаа гэж “Монгол улсын шүүхийн тухай” хуулийн 28 дугаар зүйлд шүүх бие даасан төсөвтэй байхаар заасан нь УИХ-аас тогтоодог төсөв, цалингийн хэмжээнд шүүх захирагдахгүй гэсэн утга агуулгыг илэрхийлээгүйг Шүүхийн ерөнхий зөвлөл уг нь мэдэхийн дээдээр мэдэж байгаа. Гэвч мэдсээр байж хууль зөрчин цалингаа нэмсэн тул хариуцлага хүлээх л ёстой. Шүүхийн төсөв нь улсын төсвийн бүрэлдэхүүн хэсэг. Шүүгч нь төрийн албан хаагч тул төсвийн тухай хуульд захирагдана.
Даржин төсөв-данхар шүүх
Эдийн засгийн хямрал нүүрлэн дээр дооргүй хэцүүдэж буй энэ үед орон тооны оновчтой бодлого хэрэгтэй байна. Гэтэл шүүх нь шинэчлэл нэрийн дор улсын төсвийг урсгаж, хэрэгтэй хэрэггүй олон орон тоо гарган цалинжуулж байна. Хэдэн жилий өмнө шүүхийн нарийн бичиг нь хурлын бэлтгэлээ ханган, тэмдэглэл хөтөлж, шийдвэрээ оролцогч нарт гардуулж өгөөд болдог л байсан. Гэтэл өнөөдөр ганц хүний энэ ажлыг хоёр хүн хийж, орон тоог нэг дахин нэмэгдүүлж, улсын хэмжээнд 500 орчим хүн шүүхийн туслах, шүүхийн нарийн бичгийн ажлыг хийж байна.
Мөн өмгөөлөгч нарын хийж байсан эвлэрүүлэн зуучлах ажлыг улсын төсвөөр цалинждаг, сард 800 мянган төгрөгийн цалинтай 300 гаруй хийж байна. Эдгээр эвлэрүүлэн зуучлагч нар ихэвчлэн шүүхээс өндөр насны тэтгэвэрт гарсан хүмүүс бөгөөд тэд тэтгэвэрийн мөнгөн дээрээ 800 мянган төгрөгийн цалин нэмж авч байгаа. Шүүхийн ийм давхар бүтэц дээр Тахарын алба гэж шүүх цагдаагаас том шахуу байгууллага байгуулан үүдний жижүүрийн үүргийг гүйцэтгүүлдэг боллоо. Тахарын албыг шүүхийн аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор байгуулсан гэдэг. Шүүхийн түүхэнд шүүгчийн амь насанд ажлаа хийснийх нь төлөө халдсан гэж Монголд л лав сонсогдоогүй. Гэтэл алс холын Америкийг дуурайж 600 гаруй орон тоотой цэрэгжсэн нүсэр байгууллагыг даржин төсвийнхөө нуруун дээр дааж ядтал үүрүүллээ.
Ажлын орон тоог ачаалалд нь тааруулж тогтоодог зарчимтай. Энэ үүднээс харахад улсын хэмжээнд гэмт хэрэг 2010 онд 48170, 2013 онд 42589 гарчээ. Гэмт хэрэг буурах нь ачаалал буурч буй хэрэг. Ийм байхад шүүх орон тоогоо 300 гаруй шүүгчээс 718 болтол нэмэгдүүлэхээр тооцон төсвөө батлуулжээ. Тиймээс шүүхийн энэ эргэлзээтэй төсвийг эргэн харж, тусгай комисс байгуулан ажлын ачааллыг судлан дүгнэлт гаргуулах нь зүйтэй юм.
Төсвийн байгууллагууд Засгийн газрын тогтоолоор орон тоогоо багасгаж байхад Шүүхийн ерөнхий зөвлөл орон тоогоо нэмэх тухай мэдэгдэж байна. Энэ оны гуравдугаар сарын 2-ны өдөр шүүгч асан, өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгоод одоо тус зөвлөлийн хэвлэлийн албаны хэлтсийн дарга хийж байгаа Бямба гэгч нь телевизээр “...ачааллын хувьд нэг шүүгчид 137.3 хэрэг ногдож байна. Хэргийн хавтас ихээр нэмэгдэж байна. Иймээс Нийслэлийн шүүхийн орон тоог яаралтай нэмэгдүүлэх шаардлагатай” гэв. Шүүгч нэг өдөрт нэг хурал хийж буй нь маш их ачаалал болж байгаа бололтой. Тэгвэл нэг өдөрт эх баригч эмч 10-аас доошгүй эхийг төрүүлж байгаа хэрнээ ажлын ачааллаа дийлэхгүй байна хэмээн ам ангайсан гэж үү? Авдаг цалин нь эмчид 600 мянган төгрөг, харин шүүгчид 6 сая шахам төгрөг байна. Эмч, шүүгч хоёр хоёулаа төсвөөс цалин авдаг атлаа тэнгэр газар шиг ийм зөрүүтэй болжээ. Ажлын ачаалал их байгаа тухай хэдэн шүүгч гомдол гаргав? Энэ бүхнийг төрөөс ул суурьтай шалгах хэрэгтэй болжээ.
Шүүхийн шинэчлэл хэмээн Үндсэн хуулиа зөрчсөн алдаагаа зас гэж Үндсэн хуулийн цэц нь тогтоол гаргачихаад байхад өөдөөс нь орон тоогоо нэмнэ гээд байгаа Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийг яалтай вэ? Хүний үйлдсэн хэргийг шийдвэрлэдэг шүүгч, хүний амь аврахын төлөө өдөр шөнөгүй тэмцдэг эмч хоёрын аль нь илүү үнэлэмжтэй, үнэ цэнтэй вэ? Авдаг цалингийн хэмжээгээр нь үзэхэд Монголд хүний амь наснаас илүү гэмт хэргийг шүүж шийдэх нь үнэлэмж өндөртэй ажил болжээ. Ахиухан цалин өгвөл шүүгчдийг авлигаас ангид байлгана гэсэн аятайхан шалтаг хэлж буй нь цалин багатай бол авлига авч болох мэт цаанаа хорлонтой буруу ойлголтыг нийгэмд төрүүлж байна.
Шүүхийн орон тоо, цалин нэмэгдээд хуулиа яс барьж ажилладаг шударга шүүх Монголд төлөвшсөн гэхэд эргэлзээтэй байна. Яагаад гэвэл 2014 онд шүүхийн шударга бус шийдвэрийн талаар үндэсний өдөр тутмын сонинууд сэтгэл сэрдхийлгэм баримтуудыг байнга нийтэлж байлаа. Тухайлбал, Газрын тосны газрын дарга асан Амарсайханд шүүхээс нас барсан хойно нь ял оноож, дэлхийд байхгүй дэндүү ичмээр шийдвэр гаргажээ. Энэ талаар “Зуун мэдээ”, “Өдрийн сонин” хангалттай нийтэлсэн байна. Яллагчаас илүү яллах сэтгэлгээтэй болчихсон Монголын шүүх хүний эрхийг хэрвээ хүндэлж үздэг байсан бол Амарсайхан агсныг шоронд үхүүлэхгүй байх бололцоотой байлаа. Яагаад гэвэл, Амарсайханы өмгөөлөгч нь энэ хүний эрүүл мэнд муу байна, даалтанд өгөөч гэж удаа дараа хүсэлт гарган шүүхэд өгсөн боловч үл ойшоож, үргэлжлүүлэн хорьсоор даваажинд илгээжээ. Хүнийг цагдан хорих эрхийг Монголд шүүх л эдэлдэг. Шударга бус шүүгчид цалин нэмэх нь шударга ёсонд нийцнэ гэвэл эргэлзээ төрж байна. Та бодоод үз дээ.
Б.Отгонбаяр
Л.Ёндон
Эх сурвалж: Tumen.mn
