Сар гаруйн хугацаанд улсын ажил “уясан” Тавантолгойн төсөл цэгцрэх шатандаа орлоо. УИХ-ын дарга хувьцаа эзэмшигчдийн гарын үсгийг тусгаагүй гэх шалтгаанаар хүлээж авахгүй байсан төслийн иж бүрдлийг Засгийн газар бүрэн хангаснаар өчигдөр албан ёсоор УИХ-д өргөн барилаа. Үүнтэй холбогдуулан мега төсөл хариуцагч, Монгол Улсын сайд М.Энхсайхан хэвлэлийнхэнд мэдээлэл өгсөн юм. Тэрбээр мэдээллийн эхэнд “Би УИХ-аас зөвхөн Тавантолгой биш хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг татсан шийдвэр гараасай гэж хүсч байна. Ер нь том төслийг монголчууд ил тод ярьж, шийдэж чаддагийн үлгэр жишээ болоосой гэсэн хүсэлтэй байна. Өнгөрсөн хугацаанд хэлэлцээний үйл явцыг тухай бүрт Засгийн газар, УИХ, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд танилцуулж ирсэн. Засгийн газраас УИХ-д өргөн барьсан төсөл маань нээлттэй материал. Гэхдээ бас анхаарах ёстой асуудал байгаа. Тэр нь юу вэ гэхээр гэрээний бэлтгэсэн текст хэлбэрийг ил болгох боломжгүй. Учир нь, хөрөнгө оруулалт хийх гэж байгаа компаниуд бүгд Токио, Шанхай, Хонконгийн бирж дээр бүртгэлтэй компаниуд учраас хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хөндлөө гэдэг гомдол гаргах ноцтой байдал бий болдог. Тиймээс бид энэ бүх нөхцөл байдлыг харгалзан үзэх хэрэгтэй. Хамгийн гол нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч энэ асуудлыг анхааралдаа авч ажиллаж байсныг хэлэх хэрэгтэй. Ерөнхийлөгч Тавантолгойн хэлэлцээ гэрээний төслүүдийн эргэн тойронд хэрүүл битгий гараасай гэж хэлж байсан үгийг УИХ, Засгийн газрын гишүүд анхааралдаа авах байх” гэлээ. Ингээд тэрбээр сэтгүүлчийн сонирхсон асуултад хариулсан юм. 

-Тавантолгойн гэрээний төслийг хэлэлцэх хугацаа анх Засгийн газраас гаргасан 14 хоногтоо багтахааргүй болж байна уу? 

-УИХ-ын нээлтийн ажиллагаанаас тоолбол багагүй цаг хугацаа алдсан. Гэхдээ УИХ үүнийг шуурхай журмаар шийдэж өгнө гэж найдаж байна. 

-УИХ-аас хэд хэдэн төрлийн тогтоолын төслийг өргөн барьсан. Дутуугаа бүрэн гүйцээсэн гэж ойлгож болох уу? 

-Засгийн газрын зүгээс үндсэн зургаан тогтоолын төслийг өргөн барьсан. Эхний тогтоол нь Засгийн газраас бэлтгэсэн хөрөнгө оруулалтын гэрээг хийхэд үүрэг болгосон төсөл. Бусад таван нь өмнө нь Тавантолгойг тойроод УИХ-аас гарсан нэр томъёоноос эхлээд өөр хоорондоо зөрчилтэй олон тогтоолын төслийн зөрчлийг арилгахтай холбоотой юм. Тухайлбал, нэг тогтоолд нь Ухаахудаг-Гашуунсухайт гэж байхад нөгөөд нь Тавантолгой-Гашуунсухайт гэж байх жишээтэй. Тэгэхээр нэр томъёоны хувьд хүртэл асуудал тарьж мэдэхээр ийм асуудлыг цэгцлэхээр оруулсан. 

-Өргөдлийн байнгын хорооноос хүргүүлсэн “Эрдэнэс Тавантолгой”-н Монголын ард түмний эзэмшиж байгаа 20 хувийн хувьцааг хөрөнгө оруулалтын гэрээнд тусгах ёстой гэсэн саналыг гэрээнд тусгасан болов уу? 

-Өргөдлийн байнгын хороон дээр энэ талаар 3000 гаруй санал ирээд Өргөдлийн байнгын хороо Засгийн газарт чиглэл өгсөн. Үүнийх нь дагуу Засгийн газар хуралдаад шийдвэрээ гаргачихсан. Ингэхдээ “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн хувьцаа эзэмшиж байгаа хэдий ч тэрийгээ мөнгө болгож чадаагүй, хувьцаа хэлбэрээр ч авч чадаагүй иргэд төсөл эхлэхээр хаягдчихвий гэсэн үүднээс байнгын хорооноос энэ саналыг оруулсан юм билээ. Бид хувьцаагаа мөнгөжүүлж чадаагүй нийт 1.1 сая хувьцаа эзэмшигчийг эргэж бүртгэх даалгаврыг өгсөн. -УИХ-ын дарга 2.1 сая хувьцаа эзэмшигчийн гарын үсгийг заавал авч ирэх ёстой гэсэн. Үүнийг хэрхэн зохицуулав? -Энэ төслийг өргөх явцад УИХ-ын Тамгын газраас зарим бүрдэл дутуу байна гэсэн. Үүний нэг нь хувьцаа эзэмшигчдийн шийдвэр алга гэсэн. Өөрөөр хэлбэл, 1072 ширхэг хувьцаа Тавантолгойн компанийн нийт хувьцааны 6.5 хувьтай тэнцдэг. Гэхдээ өмнө гарсан шийдвэрүүдээр саналын эрхгүй хувьцаа юм л даа. Тэгэхээр цаана нь үлдэж байгаа 93 орчим хувийн өмчлөгч нь Засгийн газар юм. Тиймээс Засгийн газар гэрээ хэлэлцээр хийх даалгавар өгсөн байх ёстой гэж УИХ-ын Тамгын газар хүссэн. Энэ хүсэлтийн дагуу Засгийн газар хуралдаад Тавантолгой компанийн дийлэнх хувийг эзэмшиж байгаа учраас өөрийнхөө шийдвэрийг гаргаж өгсөн. Ингэснээр дутуу байна гэж үзсэн бичиг баримт бүрдсэн. 

-Бүртгэлийг хэр хугацаанд, ямар зарчмаар явуулах вэ? 

-Энэ өмнө нь хийсэн байсан ажил. Нэгэнт мөнгөжүүлээгүй байгаа учраас бүх хувьцаа эзэмшигчийг өөр ямар нэгэн нөхцөл тавилгүйгээр өмнө нь мөрдөж байсан журмын дагуу шууд бүртгэнэ гэсэн үг.

-Гэрээг баталбал эхний ээлжид манай улсад хэдий хэмжээний хөрөнгө оруулалт орж ирэх вэ? 

-Хөрөнгө оруулалт болон мөнгөн урсгал хоёрыг ялгаж ойлгох хэрэгтэй гэж бодож байна. Төсөл хэрэгжүүлж эхэлснээр эхний ээлжид 650 сая ам.долларын мөнгөн урсгал манай улсад орж ирнэ. Энэ нь “Чалко”-гийн өр, “Монголын төмөр зам” компанийн зарцуулсан хөрөнгө, Засгийн газрын урдьчилгаа төлбөрийг багтааж байгаа юм. Ер нь дөрвөн тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг эхний таван жилд бүрэн гүйцэд хийнэ. Эхний гурван жилд 80-90 хувь нь хийх төлөвлөгөөтэй төсөл. 

-Нүүрсний үнээс хамаарч ашиг орлогыг ярих байх. Энэ талаар гэрээнд хэрхэн заасан бэ? 

-Ер нь нүүрсний үнээс хамаарч хоёр тал ашиг хувиа ярих ёстой гэдэг үндсэн зарчмаар явсан. Өөрөөр хэлбэл, үнэ нь өсөх тусам ашиг орлого нэмэгдэнэ. Энэ ашгийг Тавантолгой компани хүртэх хэрэгтэй гэсэн зарчмаар яваа. Тэгэхээр хамтын ажиллагааны төлбөрийн хамгийн доод хувь нь одоо байгаа хуулийн дагуу хоёр хувь болж байгаа. Хоёр хувь нь дээшээ өсөөд найм болох боломжтой. Энэ нь цэвэр нүүрсний үнээс хамааралтай. Хамгийн доод тал нь 85 байхад хоёр хувь байна гэж ойлгож болно. 

-Борлуулалтын хэмжээг гэрээнд хэрхэн заасан бэ?

 -Төсөлд 30 сая тоннын хүчин чадалтай угаах үйлдвэрийг барих ёстой. Одоогийн техник эдийн засгийн үндэслэлээр 20 сая гаруй тонныг төмөр замаар тээвэрлээд гадаад зах зээлд гаргана гэж төлөвлөсөн. Гэхдээ бид дотоод гадаад борлуулалтын алинаас нь ч хамтын ажиллагааны төлбөрийн хувийг тооцно. Хамтын ажиллагааны борлуулалтын механизмыг бид бусад хуулиар хянадаг. Одоогийн төсөл Сангийн яамнаас гаргасан журмын дагуу хяналтаа тавина. Ер нь одоогийн хуулийн тогтолцоогоор хяналтын систем олон чиглэлээр орж ирж байгаа. Хяналтын тогтолцоо маш олон чиглэлээр орж ирж байгаа, одоогийн хуулиараа. Уул уурхайн төлөвлөлтийн ажлыг төслийн компани гаргаж батлуулна. “Эрдэнэс Тавантолгой” компани лиценз эзэмшигчийн хувиар тодорхой татвар төлөх хуулийн үүрэгтэй. Энэ татварын хөрөнгийг авахдаа төслийн компаниас бодит үнээр орж ирж байна уу гэдгийг хянана. Дээр нь хил гааль, мэргэжлийн хяналт, өрсөлдөөний тухай хуулиар бүрэн хянах боломжтой гэж үзэж байгаа. 

-Хэрвээ Тавантолгойн төсөлтэй холбоотой маргаан гарвал Монголын талын хүлээх хариуцлага их гэдэг зүйлийг ярих хүн олон байна. Үүнд та тайлбар өгнө үү? 

-Хүн гэрээг хараад нэг юм ойлгодог, манай талын хүлээх үүрэг хариуцлагыг их бичээд нөгөө талын үүргийг бага бичсэн гэж хэмжээ дамжаагаар нь харьцуулдаг, тэгж харагддаг. Гэхдээ нэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй, консорциум гадны хөрөнгө оруулагч Монголын талын бүх хууль тогтоомжийг бүгдийг мөрдөнө гээд заачихсан. Өөрөөр хэлбэл, Монголд өнөөдөр 400 гаруй хууль, бизнесийн 60 гаруй хууль үйлчилж байгаа, тэр бүгдийг мөрдөнө. Хэдийгээр ганц өгүүлбэр харагдавч тэр бүгдийг мөрдөх зүйлийг бичнэ гэвэл хязгааргүй юм харагдана. Бид илүү үүрэг хүлээсэн юм шиг бичдэг учир нь гэрээ байгуулсны дараа төсөл хэрэгжүүлэгчид банкин дээр очоод мөнгө босгоно. Мөнгө босгоход тухайлсан гэрээгээр Монголын Засгийн газар ямар үүрэг хүлээж вэ гэдгийг банкууд харна уу гэхээс 400 гаруй хуулийг унших гэж суухгүй. Техникийн хувьд пропорцийг нь харахаар манай талынх их юм шиг боловч бүх хууль тогтоомжийг мөрдөнө гэж бичсэн учраас концепцийн хувьд зөв харж чадвал энэ бүхэн алга болно
 

М.Хишигжаргал