Ялалтын 70 жилийн ойд

МОНГОЛООС ИРСЭН “ЛЕНД-ЛИЗ”
Дэлхийн хоёрдугаар дайн бол техник-моторын төдийгүй морьт цэрэг, морьдын дэлхийн сүүлчийн дайн байсан гэж хэлж болно. Байлдааны шугамын хоёр талд ачааны хүндийг шууд утгаар нь чирч байсан хэрэгсэл бол адуу байсан юм. Оросын ажилчин тариачны улаан армийн явган цэргийн нэг дивизид 1941 оны зургадугаар сарын 22-ноос өмнө албан ёсоор 3039  адуу байх ёстой байсан юм. Германы “вермахт”-ын явган цэргийн нэг дивизид түүнээс ч их, 6000 мянган адуу байх ёстой байж. ЗХУ руу довтлох үед вермахтын цэрэгт нэг сая илүү адуу хэрэглэгдэж байсны 88 хувь нь явган цэргийн анги нэгтгэлийн мэдэлд байсан юм.

Автомашинтай харьцуулахад морь хэмээх чирэх хүч маш олон давуу талтай байсан юм. Замгүй газраар, түлш, тослох материал шаардахгүй, тэр ч бүү хэл хөлөөр хөглөрөх өвс тэжээлээр өчнөөн удаан хөдөлдөг, хэрэг гарсан үед өөрсдөө эргээд гайхалтай хоол болдог гээд олон зүйл тоочоод байж болно... газар голохгүй явдаг машин техникийн цаг ирээгүй байсан үе.

Дайн эхлэх үед Оросын ажилчин тариачны улаан армийн мэдэлд 526.4 мянган адуу адуу байсан. Харин 1941 оны есдүгээр сарын 1 гэхэд нэг сая 324 мянгад хүрсэн. Цаашдаа энэ тоо өсч 1.9 сая болсон. Янз бүрийн шалтгаанаар дайны талбарт морьд үхэж үрэгдэх нь их байсан. Агуу их эх орны дайны үед зөвлөлтийн тал нэг сая гаруй адуугаа дайны талбарт алдсан гэж үздэг. Германы талын хохирол ч багаар бодоход үүнээс цөөн биш.

ЗХУ дайны эхний жилд 1941 оны зургадугаар сард эзэмшиж байсан 17.5 сая адууныхаа хагасыг алдсан. Зөвлөлт засгийн хяналтад 1942 оны есдүгээр сард байсан газар нутаг дээр нь бүх насны есөн сая орчим адуу л байсан. Өөрөөр хэлбэл, ажиллах чадваргүй, идэхээс өөр нэмэргүй бага насны унага, даага ороод гэсэн үг.

Дайны нөхцөлд ямар шахалт шаардлага байгаад ч машин шиг хийж үйлдвэрлэж болдоггүй зүйл бол адууны тоо толгойг өсгөх явдал байсан юм. Энэ амин хэрэгцээг хангахад ЗХУ-д туслах ганц эх сурвалж Монгол байсан юм. ...Монгол Улс бол нүүдэлчдийн орон, хязгааргүй уудам тал хөндийд чөлөөтэй бэлчих, хагас зэрлэг олон адуутай. Ингээд Монголоос адуу бэлтгэн нийлүүлэх ажил 1941 оноос эхэлсэн байдаг. Монголын Засгийн газраас 1942 оны гуравдугаар сараас бүр төлөвлөгөөтэй бэлдэж эхэлсэн. Дайны дөрвөн жилийн хугацаанд ЗХУ-ын хэрэгцээнд зориулан 485 мянга, өөр эх сурвалжийн мэдээгээр 500 гаруй мянган Монгол адуу нийлүүлсэн гэж үздэг.

Тухайн үед ямар ч үнэ хөлс төллөө гээд хагас сая адуу ЗХУ-д нийлүүлэх газар байхгүй байсан. Ийм тооны хэрэгцээ шаардлага хангах адуу нийлүүлж болох газар хойд, өмнөд Америк л байсан. Авья гэж яриа гаргавал адууны үнэ тэнгэрт хадах байсан байх. Авлаа гэхэд дайны галд шатаж байсан ЗХУ-д авчирна гэдэг бүр хэцүү, бараг боломжгүй байсан гэж болно.

Гэтэл Монголоос харилцан тохиролцсон хямд үнээр, Монголын тал ЗХУ-д урд өмнө тавьсан өр зээлийн хүрээнд, төлбөр тооцоо хийж,хэрэгцээ шаардлагын дагуу нийлүүлж байсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, урд өмнө ирээдүйгээ харан Монголын талд большевикуудын хийсэн хөрөнгө оруулалт ашгаа өгсөн гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл монголчууд зам голохгүй зүтгэх хүчний хэрэгцээ, дайны “машин техник”-ийн дутуу дулимыг нөхөж өгсөн юм. Түүнээс гадна Монголоос нийлүүлсэн хагас зэрлэг адуу европынхны боловсон үржил селекцийн аргаар өсгөж үржүүлсэн адуунаас дайн байлдааны хатуу нөхцөлд илүү тохиромжтой, төвөггүй байсныг бас хэлэх хэрэгтэй... Мөн дээр хэлсэн агт морьд дээр монголын малчид 32 мянган агт, өөрөөр хэлбэл зургаан морьт дивизийг хангах тооны адуу бэлэглэснийг нэмж хэлэх ёстой.

Фронтын шугам дээр 1943-1945 онд байсан таван адууны нэг нь монгол адуу байсан. Манайхан дайны үйл явцад америкийн “лэнд-лиз” буюу туулах чадвар өндөртэй машин ямар нөлөө үзүүлсэн бэ гээд л ярих их дуртай. Харин Монголоос нийлүүлсэн Монгол адуу хэмээх хувилбар байдаг гэдгийг санах хүн өнөө хэр алга байна... Харин би дайны их ачааг чирэн Берлин хүрсэн, “лэнд-лиз”-ийн адуу хэмээх хувилбарыг бидэнд илгээсэн монголчуудад баярлалаа гэж хэлье...

БНМАУ, монголын ард түмний зүгээс ирүүлж байсан тусламж “лэнд-лиз” буюу тэсвэр тэвчээр өндөртэй адуугаар хязгаарлагдаж байгаагүй. Цэрэг дайчдыг хийгээд энгийн ард иргэдийн хүнс хоолны хангамжид зориулан дайны жилүүдэд АНУ-аас ирүүлсэн 665 тонн махан консервийн гүйцэтгэсэн их үүргийн тухай ярьдаг. Гэтэл энэ хугацаанд өөрсдөө хагас өлсгөлөнгийн байдалтай байсан Монгол Улс, 800 мянган монголчууд (тухайн үеийн албан ёсны статистик мэдээгээр ийм тооны хүн амтай байсан) ЗХУ-д бараг адилхан хэмжээний буюу 500 мянган тонн мах ирүүлсэн байдаг. Дэлхийн хамгийн баян орноос ирүүлсэнтэй жишээд нэг бодоод үз.

Ийм хэмжээний мах манайд нийлүүлэхийн тулд Чингис хааны үеийн дайчид их ав хийдэг байсан жишгээр мон­голчууд 1941-1945 онд цагаан зээрийн сүргийг төмөр замын буудал руу хөөн авчиран авлах ажил хүртэл зохион байгуулж байсан байдаг. Дайн тулааны ар талын газар нутаг шиг үйлдвэр аж ахуйн газрынхаа ажлын цагийг 10 цаг болгож байсан. Энэ мэтчилэн нөөц бололцоогоо шав­­хан дайчилсан явдал 1944 оны өвлийн зуд­наар Монголд гарсан өлсгөлөнд хөтлөсөн юм...

 

НООС БОЛ ШИНЕЛЬ

 

Монголын тал нутгаас дайны он жилүүдэд нийлүүлж байсан дараагийн амин чухал бүтээгдэхүүн бол ноос байсан юм. Ноос гэдэг Зүүн Европын галын шугаман дээрх нуув­чин дотор зун ч гэсэн байхгүй бол тогтох аргагүй шинель гэсэн үг. АНУ-аас 54 мянган тонн ноос ирүүлсэн байдаг бол Монголоос 64 мянган тонныг ирүүлсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, 1942-45 онд зөвлөлтийн дайчдын өмсч байсан шинелийн тавны нэг нь “Монгол” байсан тооцоо гарч байна.

Монгол Улс бас ЗХУ-ын цэрэг армид онц чухал бүтээгдэхүүн болох арьс, нэхийний гол хангагч эх булаг байсан юм. Нэхий дээл, үстэй малгай, бээлий, эсгий гутал нийлүүлэх ажлыг дайны эхнээс хийж эхэлсэн. Германы цэрэг армид 1941 оны арваннэгдүгээр сарын 7-нд Москва орчимд хийсэн сөрөг цохилтын бэлтгэл хүч болох олон явган дивизийн цэрэг дайчдыг Монголоос ирүүлсэн өвлийн хувцсаар хангасан байдаг...

БҮХНИЙГ ФРОНТОД

Мөн түүнчлэн дайны он жилүүдэд германы “пантер”, “барс” зэрэг танкийн хамгаалалтыг цөм цохих боломжтой сум үйлдвэрлэх боломж олгодог, хорвоо дэлхий дээр хамгийн өндөр температурт хайлдаг вольфрам буюу гянт болдыг олборлон авах цорын ганц боломжтой газар нутаг БНМАУ бай­сан гэдгийг нэмж хэлэх хэрэгтэй.

Зөвлөлтийн цэрэг армид монголчуудын хө­рөн­гөөр хийж ний­лүүл­сэн нисэх онгоц, танк дэндүү цөөхөн ёстой л далайд дусал мэт санагдаж болох юм. Гэтэл үүний хажуугаар ЗХУ дорнод хил дээрээ сая хүнтэй цэргийн их Японы довтолгооноос сэргийлэн байрлуулж байхад стратегийн онц чухал үүрэг гүйцэтгэж байсныг бас нэмж дурдах хэрэгтэй...

БНМАУ ард нийтээс цэргийн алба хаах тухай шинэ хууль батлан гаргаж, 1941-1944 онд зэвсэгт хүчнийхээ цэргийн тоог дөрөв дахин нэмэгдүүлсэн. Агуу их эх орны дайны он жилүүдэд өөрөө байлдаагүй байсан атлаа БНМАУ цэрэг армийнхаа зардалд улсын төсвийнхөө 50 хувийг зориулж байсан байдаг. Монголын цэрэг армийг бэхжүүлэх талаар хийж байсан энэ ажил бол Японы Квантуны армийн эсрэг чиглэсэн чухал алхмын нэг байсан юм. Чухам энэ бүхний дүнд ЗХУ Алс дорнодод байрлаж байсан цэргийн бүлэглэлээсээ нэлээд хэдэн дивиз татах боломж олгосон гэдгийг хэлэх ёстой. Энэ бол зөвлөлт-германы нүсэр их фронтын хувьд ч мэдэгдэхүйц нөлөөтэй алхам байсан юм...

Монголын ард түмэн дэлхийн дайны он жилүүдэд үнийн дүн­гээрээ 65 сая төгрөгөөр хэм­жигдэх алт мөнгө, аж үйлдвэр, хүнс, хөдөө аж ахуйн төрөл бүрийн бүтээгдэхүүн зөвлөлтийн цэрэг армид тусламж болгон илгээсэн байна... Түүнчлэн дайнд шархдаж гэмтэн тахир татуу бологсод, өнчирч хоцорсон хүүхдүүдэд туслах санд таван сая төг­рөг шилжүүлжээ. Үүнээс гадна дайны хөлд сүйрсэн га­зар нутагт дэмж­лэг үзүүлж 40 мянган толгой мал, таван сая төгрөг шил­жүүл­сэн байна...” гэх зэргээр БНМАУ, монголын ард түмний зү­гээс Гитлерийн Германы эсрэг сөрөн тулалдсан ЗХУ, зөвлөлтийн ард тү­мэнд үзүүлсэн тус­ламжийг үнэлж дүгнэсэн байна.

Өнгөрсөн цагт өрнөсөн үй олон үйл явдлын дундаас судлахаар сонгосон сэдвийнхээ хүрээнд хийх эрдэм судлалын ажлын аргачлал ч юм шиг, их түүхийн дэвсгэр дээр эх түүхэнд холбогдох үнэнийг цойлдон товойлгохын үлгэр ч юм шиг санагдаж байгаа биз.

Олон улсад БНМАУ-ыг хүлээн зөвшөөрөхөд шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэсэн нэгэн үйл явдал чухам л чөлөөлөх дайн ид өрнөж байх үед болж өнгөрснийг энэ бяцхан өгүүллэгт ч орхиж болохгүй санагдана. И.В.Сталин, Ф.Рузвельт, У.Черчиль нар Ялта хотод 1945 оны хоёрдугаар сард уулзан байгуулсан алдарт нууц гэрээ. Энэ гэрээнд: “...Герман буун өгч, Европын дайн дууссаны дараа 2-3 сарын дотор ЗХУ холбоотон гүрний хувьд Японы эсрэг дайнд оролцоход удаах зүйлийг болзол болгов. Үүнд 1. Гадаад Монголын одоогийн байдал (статус-кво)-г хэвээр хадгалах...” гэж хамгийн эхэнд онцолсон байдгийг би хэлж байна. Энэ бол хатуу сэтгэлтэй, харгис хэрцгийгээрээ алдартай хэмээгддэг Сталины зүгээс гэрээ байгуулж байгаа нөгөө хоёр талдаа тавьсан болзол. Энэ явдлын талаар, судлаачид түүхчид янз бүрээр л бичиж, тайлбарладаг. “Тэнхлүүн явахад тэмээ өгсөнөөс тэвдэж явахад тэвнээр тусла” гэдэг үг санаанд буухгүй байна гэж үү. Сталин сандарч байсан байж таарна. Хүн л юм хойно аятай цаг ирэхийн цагт талархсан сэтгэлээ ийм янзаар илэрхийлж гэхэд маргах монгол үгүй л болов уу. Монголын түмэн олны ханилсан нөхрөө хээр хаядаггүйн хүмүүжил ийнхүү Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг ЗХУ, АНУ, Ихбритани зэрэг дэлхийн их гүрнүүдээр хүлээн зөвшөөрөхөд хүргэж. Дэлхийн их дайны ойг ялгаж зааглалгүй, ялар­хаж ихэрхэлгүй тэм­дэг­лэх ёсзүйн эрх ч, ёс суртахууны үүрэг ч монгол түмэн бидэнд бий биш гэж үү.

Дэлхийн II дайны үед монгол түмний барим­талж байсан байр суурь, оруулсан хувь нэмрийн талаар гадныхан голдуу бичсэнийг эргүүлэхэд ийм байна.

Санждоржийн ТУЯА /Түүхч/

Эх сурвалж: Bolod.mn