Монголын үндэсний худалдаа аж үйлдвэрийн танхимын Ерөнхийлөгч, эрх зүйч Б.Лхагважавтай ярилцлаа.
 

-Улс орны эдийн засгийн байдал хүндрэлтэй байгаа энэ үед Эдийн засгийн өршөөлийн болон Ил тод байдлын тухай хуулийн төслийг хэлэлцэх гэж байна. УИХ-аар хэлэлцэх асуудлын жагсаалтад багтсан юм билээ. Тэгэхээр эдгээр хуулийн төслийн үр өгөөжийг та хэрхэн төсөөлж байна вэ? 
 

-Эрх зүйн талаас нь харвал хоёр өөр зорилготой хуулийн төсөл л дөө. Татварын өршөөлийн хуулийн төслөөр бол ямар нэг хэмжээний алдаа эндэгдэл гаргаж, тэр нь шүүхээр орж ял шийтгэл авсан байвал өршөөл үзүүлэх юм. Энэ нь УИХ-ын онцгой эрхэд хамаатай. Үүнийг Эдийн засгийн өршөөлийн хууль гэж нэрлэж байгаа бөгөөд үүнд мөрдөн байцаах ажиллагаа явагдаж ял авсан, татварын байгууллагын акт тавьсан аж ахуйн нэгжийг хамруулах бололтой. Манай Эрүүгийн хуулиар татвараа нуун дарагдуулсан юм уу татвараас зайлсхийсэн аж ахуйн нэгж компанид эрүүгийн хэрэг үүсгэдэг заалт байхгүй. Харин компанийн захирал, нягтлан зэрэг эрх бүхий хувь хүнд эрүүгийн хэрэг үүсгэж шалгадаг.
 

 -”Саус гоби сэндс” компанийнханд ийм л байдлаар эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн юм байна гэж ойлголоо. Харин тэдэнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч өршөөл үзүүлсэн байх аа? 
 

-Тийм. Манай хуулиар бол олон улсын хөрөнгийн зах зээлд гарчихсан хувьцаат компанийн эздийг хорьж цагдах дээрээ тулвал нөгөөх аж ахуйн нэгжийн хувьцааг эзэмшдэг бүх хүнийг суулгах болчих гээд байгаа юм. Энэ нь манай Эрүүгийн хууль зөрчилтэй бас цоорхой” байгааг л харуулж хэрэг. Үндсэн хуулийн заалт ёсоор манай татварын бааз суурийн гол цөм нь хувь хүн байх учиртай юм Тэд улсын төсөвт хуримтлуулдаг татварын 60-70 хувийг бүрдүүлдэг байх нь олон улсын жишиг. Гэтэл манайд яг эсрэгээрээ компани аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар улсын төсвийн 60-70 хувийг эзэлж байгаа юм. Энэ байдлыг засч залруулахгүй бол цаашдаа томоохон асуудал үүсч болзошгүй Европын улс орнууд, АНУ-д хувь хүний орлогын албан татварт төсөв нь суурилж байдаг. Жилийн нэг сая ам.долларын орлоготой хувь хүнд нийгмийн асуудалд нь маш их хөнгөлөлт эдлүүлж байдаг нь компанийн нэрээр хэдэн тэрбумын ашиг олж буй захирал, удирдах ажилтнаас ялгаж хамгаалж буй дархлаа болдог онцлогтой, ийм тогтолцоотой байгаа юм. 
 

-Үүнээс харвал манай улсын татварын тогтолцоо буруу байна гэж ойлгож болох уу? 
 

-1992 онд баталсан Үндсэн хуулиар бид иргэдээ өмчтэй байлгах, аж ахуй, хөдөлмөрийг чөлөөтэй эрхлэх, олсон ашиг орлогоо захиран зарцуулах гэхчлэн либераль эдийн засгийн гол сууриудыг тунхагласан шүү дээ. Тиймээс манай татварын тогтолцоо, хууль, онол эрх зүй нь Үндсэн хуулийн хоёр дахь бүлэгт заасан хүний эрхийг хамгаалах заалтад л суурилсан байх ёстой. Гэтэл өнөөгийн татварын систем тогтолцоо нь төрийг чадалтай байлгах, мөнгөтэй хүчтэй болгох гэсэн 1990 оноос өмнөх концепцод баригдсаар байна. Татварын ерөнхий газрын гадна “Төр буй дор татвар буй, татвар буй дор төр буй” гэсэн чулуун дээр сийлсэн бичвэр байдгийг санаж байгаа байх. Тэндээс татвар авч байж л төрийг байлгаж байгаа гэх санаа харагддаг. Олонхи нь тэгж ойлгодог байх. Уг нь хувь хүн мөнгөтэй орлоготой байж, аж ахуйгаа эрхлэхийн тулд түүнийгээ төрөөр хамгаалуулах гэж л төрд буюу нийтийн санхүүд татвараа төлж буй хэрэг юм. Гэтэл татварт төлсөн мөнгийг нь төр, төрийг барьж байгаа бидний төлөөлөл болсон цөөхөн хүн буруу аргаар ашиглаад байна. 
 

-Ил тод байдлын тухай хуулийн төсөл нь иргэдэд эдийн засгийн эрх чөлөө олгох бас нэг арга шиг байгаа юм. 2008 онд байх аа, бас нэг ийм хууль гаргаж байлаа. Түүний үр дүн гарсан уу? 
 

-Ил тодын хуулиар бол нуугдмал байгаа ажил үйлчилгээ, орлого ашгаа ил гаргаж тавих боломжийг аж ахуй эрхлэгчид, ер нь бүх хүнд олгох юм. Одоо манай бизнес эрхлэгчид олон тайлантай яваад байгаа нь ААН, компани болон төрийг ч мөхөлд хүргэх эмгэнэл болчихоод байна. НӨАТ-аа аль болох бага төлөхийн тулд компаниа олон хувааж, цаашдаа өсч томрох, үйл ажиллагаа болон үйлдвэрлэлээ өргөжүүлэх процесс тушаатай болдог аюултай. Нөгөө талаас ашиг орлогоо ил тод бүртгэлжүүлж чадахгүй байгаа нь баялаг бүтээгч өөрийн хүртэх ёстой зүйлээ эдэлж ашиглахад саад тотгор болж байна. Тиймээс түүнийг нь хэн дуртай хүн “дээрэмдэх” боломжийг хангаж өгөөд байна. Уг нь хөдөлмөр зүтгэлээрээ бий болгосон баялаг нь санхүү бүртгэлээр баталгаажиж байх ёстой юм. Ийм байж гэмээнэ хөрөнгийн дахин хуваарилалтаа хийж, ашиг орлогоороо компани, аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх боломжтой болно. Үүнд л Ил тод байдлын тухай хууль чиглэж байдаг. Өмнө нь 2008 оны сонгуулийн өмнө Ил тод байдал, өршөөлийн хууль гаргаж байсныг та асуулаа. Энэ үед татварын системийн өөрчлөлт гарсан юм. Тодруулбал, М.Энхболд Ерөнхий сайд байх үед “Дөрвөн 10-ын” хуулийг баталж, бүх татварыг 10 хувь болгосон шүү дээ. Түүнээс жил гаруйн өмнө Татварын хуульд өөрчлөлт оруулсан. Энэ бүхэн нь манай улсын эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлж, 17.3 хувьд хүрсэн юм шүү дээ. 
 

-Энэ өсөлтөд Оюутолгой, Тавантолгойн хөрөнгө оруулалт гол үүрэг гүйцэтгэсэн гэж ойлгоод байдаг. Буруу байх нь уу? 
 

-Дээрх өсөлт нь зөвхөн эрдэс түүхий эдийн үнэ, томоохон ордын хөрөнгө оруулалтаас шалтгаалсан юм биш. 2008 онд Татварын зарим хууль ба нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хуулийг хэрэгжүүлэх тухай хууль гарсны дараа 2800 гаруй компани 5.6 их наяд төгрөгийн орлогоо ил болгосон байдаг. Эдийн засгийн өршөөлийн хуультай холбогдон 2007-2009 онд бууныхаас бусад бүх татварын төлөвлөгөө 150-200 хувиар биелж байсан. Түүнээс гадна иргэдийн хадгаламж нь макро эдийн засагт чухал нөлөөг үзүүлдэг хуримтлал байдаг. Тухайн үед жилдээ 150 тэрбум төгрөгөөр нэмэгддэг байсан иргэдийн хадгаламж 2008-2011 онд хоёр их наядаар нэмэгдсэн байдаг юм. Энэ нь иргэд орлогоо ил болгож, бизнесийн идэвх сэргэсэнтэй холбоотой. Үүний дээр Оюутолгойн ордод 4.5 тэрбум ам.долларын санхүүжилт орж ирж, эрдэс баялгийн үнэ ханш тогтвортой буюу өсөлттэй байсан нь нөлөөлсөн хэрэг. Ийм эерэг үр дүнтэй байсан макро эдийн засагт орж ирсэн хөрөнгөө микро төвшиндөө шингээх зорилт тулгарсан. Гэтэл үүнийг хийж амжилгүй сонгууль болж, засаг төр солигдоод хамаг юм эргэснээр санхүүгийн реформ үр дүнгүй болж хоцорсон. Үүний дараа Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр, Чингис, Самурай бондын хөрөнгө гээд бараг таван тэрбум ам.доллар манай эдийн засагт орж ирсэн ч санхүү бүртгэл нь буруу байгаа болохоор одоо ч микро төвшинд мөнгөө шингээж чадахгүй байна. Үүнийг засч залруулах, хөрөнгө мөнгөө шингээж, тэгш хуваарилж зөв зохистой зарцуулахын тулд өнөөдөр Ил тодын болон Эдийн засгийн өршөөлийн хууль зайлшгүй хэрэгтэй байна гэж бид үзээд байгаа юм.
 

 -Дээрх хуулиудын төслийг хэлэлцэж баталлаа гэж бодоход хэр үр дүнтэй байх бол. Өмнө гаргасан хуульд олонхи аж ахуйн нэгж, компани хамрагдаж чадаагүй гэж эдийн засагчид хэлдэг юм билээ?
 

 -2008 онд баталж гаргасан тэр өршөөлийн хуулийн үйлчлэх хугацаа нь зургаан сар байсан юм. Гэтэл Татварын ерөнхий газар дөрвөн сар нь өнгөрсний дараа сая дагаж мөрдөх журмыг нь баталж өгсөн байдаг. Үүнээс шалтгаалаад тэр үед улсын бүртгэлд бүртгэлтэй байсан 43 мянган компанийн хоёрхон хувь нь л хамрагдсан гэх тоо бий. Нөгөө талаар энэ хуулийн ач холбогдол, үр өгөөжийн талаар сургалт сурталчилгаа маш бага байсны дээр зарим албан тушаалтан сөрөг зүйл ч ярьж байсан удаатай. Тиймээс “дутуу алслан могой шиг” гэдэг л болсон. Харин хэдий багахан хувь нь боловч энэ өршөөлд хамрагдсан компаниудын орлого эдийн засаг өсөхийн цагт 3-5 дахин нэмэгдсэн байгаа юм. Ийм болохоор л өнөөдөр Ил тод байдал, эдийн засгийн өршөөлийн хуулийг баталж гаргах зайлшгүй шаадлагатай гэж үзэж байна. Үүний үр дүнд доод тал нь 6-7 их наяд төгрөг ил болохоос гадна микро төвшний орлого, санхүүгийн тайлан баланс нэг мөр шийдэгдэж, макро төвшинд хуримталсан хөрөнгийг шингээх чадвар нь сайжирна гэдэгт итгэлтэй байгаа. Бас гадаадын хөрөнгө оруулалт ч нэмэгдэх боломжтой. Учир нь тэд санхүүгийн цэвэр, ил тод бичиг баримттай компанид л хөрөнгөө оруулж, хамтарч ажилладаг юм шүү дээ.
 

Д.МӨНХЖАРГАЛ