Улаанбаатар хотын нэг жилийн хог хаягдлын хэмжээ 1.1 сая тонн-д хүрдэг.  Үүнийг 2012 оны тоо хэмжээтэй харьцуулахад, 83 хувиар өсчээ. 1.1 сая тн хогийг Улаанбаатар хотын хог хаяах зургаан цэгт төвлөрүүлэн дарж булан, эцсийн устгалын үйл ажиллагааг явуулдаг.  Улаанбаатар хотын хэмжээнд өдөрт 3000 тонн хог гардгаас 100 тонн нь Цагаан даваагийн хогийн цэгт ирдэг бөгөөд үүнийг ландфилл буюу дарж булах технологиор устгадаг билээ. Хогийг зөвхөн устгахаас гадна дахин боловсруулж ашиглах боломжтой байдаг. Гэвч иргэд одоог хүртэл ахуйн болон хэрэглээний хог хаягдалыг хэрхэн ангилаж хаях талаарх мэдлэг, мэдээлэл дутуу байна. Жишээлбэл, хотын гудамжаар байрлуулсан байх хогийн савнууд ихэвчлэн хоёр ангилагдсан байдаг. Ихэнх хүний ойлголтод хоёр ангилсан хогийн савны нэгэнд нь гялгар уут, цаас харин нөгөөд нь хуванцар сав буюу ундааны сав хаяах ёстой байх хэмээн боддог.

 Тэгвэл дэлхийн стандартад улаан, ногоон, шар, цэнхэр өнгөөр ялгасан хогийн савнуудад хогоо ангилан хаяах ёстой байдаг. Энэ мэт дөрвөн өнгийн хогийн савнуудыг Улаанбаатар хотод тун ховор  харна. Томоохон албан байгууллагын үүдээр л харагддаг.  Иргэдийг хогоо ангилж хаяах боломжоор нь хангаж,  ач тусыг зөв ойлгуулж чадвал олон хүн өөрсдийн санаачилгаар  хогоо ангилж хаядаг болох болов уу. Хогийг ангилж хаях нь хоёрдогч түүхий эдийг дахин боловсруулахад үнэтэй хувь нэмэр оруулдаг.  Гэвч иргэд энэ талаар мэдлэг, мэдээлэл дутмаг байдгаас болж ашиглаад дууссан бол  “хэрэггүй болсон”  хэмээх  хандлагаар ханддаг. Харин хогоо ангилж хаяхыг хүссэн ч Улаанбаатар хотод зориулалтын хогийн сав байдаггүй. Ихэнх нь хүн бүх хогоо базаж нийлүүлээд л хогийн бункерт хийж,  машинд ачиж өгөөд явуулдаг байх.

Энэ талаар зарим иргэдээс хог хаягдалыг  хэрхэн хаядаг болон хогийг ангилж хаях талаарх ойлголтыг нь тодрууллаа.

  Иргэдийн ихэнх хогоо ангилж хаядаггүй. Мэдээллийн хэрэгслээр хогийг ангилах болон дахин боловсруулах талаар хангалтай мэдээлэл авдаг ч хогоо ялгаж хаяах боломж байдаггүй. Ангилсан хогоо хаана хаяах ёстойг сайн мэддэггүй. Миний ангилсан хогийг хэн, яаж авах вэ.  Жишээлбэл, зарим хотхонд нэг л хогийн бункер байдаг. Ангилсан хогоо тэр савны хаана нь хаяхаа мэддэггүй. Тусдаа уутанд ангиллаа гэхэд том хогийн саванд ороод ялгаагүй л хог болно.  Дараа нь харж байхад  хог түүдэг хүмүүс уутын задлаад,  хуванцарын ялгаад зогсож байдаг. Ер нь хогноос авч ашиглах юм байдаг юм уу гэх  мэт хариултыг өгч байлаа.

Тэгвэл бид иргэдийн асуултын хариултыг  авахаар Улаанбаатар хотын захирагчийн ажлын албаны  Хог хаягдлын удирдлага зохицуулалтын хэлтсийн дарга С.Аригуунаас  хог хаягдлыг ангилах болон  дахин боловсруулах талаар  ямар үйл ажиллагаа явуулж байгааг тодрууллаа. 

 Тэрбээр “Хог хаягдалын тухай хууль 2017 онд батлагдсан. Бид хог хаягдлыг дахин боловсруулах үйлдвэрүүдийг үйл ажиллагаа явуулах газраар  дэмжин ажиллаж байна. Нарангын энгэр, Цагаан давааны төвлөрсөн хогийн цэгүүдэд “Эко парк” буюу хог хаягдал дахин боловсруулах жижиг, дунд үйлдвэрүүдийг хөгжүүлэх төслийг 2015 онд хэсэгчилсэн ерөнхиий төлөвлөгөө гаргасан байсан. 2019 онд төсөл хэрэгжүүлэх үйлдвэр байгуулах 14 ААН байгууллагтай гэрээ хийсэн.  Улаанбаатар хотод хогийг дахин боловсруулах 10 гаруй үйлдвэр идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг. Нийслэлийн Засаг даргын ажлын хэсгийнхэн энэ жил эдгээр үйлдвэрүүдийг иргэдэд таниулах ажлыг зохион байгуулж байна. Үйлдвэрүүдэд очиж үйл ажиллагааг нь сурталчлах видео контентүүд хийж байгаа. Мөн энэ оны хоёрдугаар сарын 2-нд Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн  хурлаар хог хаягдлыг цэвэрлэхээс авахуулаад устгах хүртэл бүх үйлдлийг агуулсан журам батлагдсан. Энэ журамд хог хаягдалыг эх үүсвэр дээр нь хэрхэн ангилах, ямар төрлөөр нь ангилахыг зохицуулсан байгаа.   

Улаанбаатар хотын захирагчийн ажлын алба 2017 оноос хог хаягдалыг эх үүсвэр дээр нь ангилан ялгуулах ажлын туршилтыг эхлүүлж  иргэдийн сэтгэл зүй бэлэн байна уу гэдэг дээр судалгаа хийсэн. Хог хаягдалыг ангилуулахад ямар дэд бүтэц, нөхцөл хэрэгтэйг  хэд хэдэн хувилбараар Хан-Уул дүүргээс эхлүүлсэн. Энэ үйл ажиллагааг 2018-2019 онуудад өргөжүүлэх чиглэлээр ажилласан.  Эдгээр ажлын дараа иргэдэд дадал, хэвшил суулгаж хүүхдүүд руу чиглэх ёстой гэж дүгнэн цэцэрлэг, ЕБС-уудад сургалт, эко клубуудыг байгуулсан. Эко клубийн хүүхдүүд бага ангийн болон үе тэнгийнхэндээ хичээл сургалтыг заасан.  Хүүхдүүдийн хичээл заах  орчин нөхцөл зурагт худас, самбар материалаар нь хангах гэх мэт ажлууд өнгөрсөн онуудад хийгдсэн. Эдгээр нь иргэдийн ухамсарт нөлөөлөх ажлууд юм. Дэд бүтцийн хувьд хогийг ангилан ялгах торон савнуудыг туршилтаар байрлуулсан. Хогийн савны технологи, загварыг Япон улсын жишиг хувилбарыг сонгосон.

 Эдгээр хогийн савнуудыг зөв ашигладаг СӨХ-үүд байна. Тэгэхээр хог хаягдлын ангилан,  ялгалт 100 хувь савандаа биш байгааг эндээс харж болно. Иргэдэд хогийг ангилаж хаях зуршил, сэтгэлгээ, хандлага байвал энэ асуудлыг шийдэх боломжтой.  Хогоо ангилж хаях хандлага сэтгэлгээ суусан СӨХ, ААН, иргэд хогоо ангилж хаяж болж байгаа жишээ олон байна. Жишээлбэл, танд хогоо ангилж хаях сэтгэл байвал өрөөндөө байгаа хог, оффисын цааснуудыг ангилж хаяхын тулд заавал зориулалтын цэнхэр өнгийн хогийн саванд хийх ёстой гэдэг байдлаар хандахаа болих хэрэгтэй. Энд цэнхэр өнгийн хогийн сав байхгүй учраас ялгаж хаях боломж алга гэдэг сэтгэлгээнээсээ салах нь чухал юм.  Үүний оронд хаях цааснуудаа цуглуулаад, нэг тусдаа уутанд хийгээд хаяахад  шийдэгдэх асуудал юм. Туршилтын хугацаанд ангилан хаях зориулалтын сав байхгүй байсан ч өөрсдөө хогоо ангилж хаядаг иргэд маш олон байсан. Тэр хүнд олон өнгийн хогоо ангилах сав байсангүй. Харин тэр хүн хандлагаа л өөрчилсөн байна. Тиймээс бид 2020 онд хог хаягдлыг ангилан хаяахад иргэдийн дадал, ухамсарт нөлөөх ажлуудыг хийхээр төлөвлөсөн байгаа” хэмээлээ.

Улаанбаатар хотын захирагчийн ажлын албаныхан хог хаягдлыг эх үүсвэр дээр нь ангилах талаар иргэдийн ухамсарт нөлөөлөх ажлуудыг зохион байгуулж, боловсруулах үйлдвэрүүдийн  газрыг буюу  үйл  ажиллагаа явуулах нөхцөлийг хангах ажлуудыг зохион байгуулжээ. Хогийг эх үүсвэрээс нь ангилж,  боловсруулах үйлдвэрт хүргүүлэх нь урт хугацааны эдийн засгийн хэмнэлтийг бий болгох давуу тал байгааг ажиглалаа. Тэгвэл энэ талаар хог боловсруулах үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн төлөөлөл болгож  Монголын хог хаягдалыг дахин боловсруулах үндэсний холбооны ТББ-ийн удирдах зөвлөлийн гишүүн  Д.Батжаргалтай ярилцлаа.

 -Төрөөс  хог хаягдлыг ангилан боловсруулахад хэр анхаарч ажиллаж байна гэж бодож байна вэ?

-Өнгөрсөн хоёрдугаар сард хог хаягдлыг дахин боловсруулах журам гаргасан. Ингээд Нийслэлээс Хууль эрхзүйн асуудлуудыг шийдэж өглөө. Тэгэхдээ хог хаягдлыг ангилан хаях, цуглуулахад одоогийн систем таарахгүй байна. Шинэ журмаар “Дахивар” буюу дахин боловсруулах боломжтой хог хаягдалыг цуглуулдаг тусгай зориулалтын машин, маршрутыг бий болгож хог боловсруулах үйлдвэрт шууд хүргэх замыг бий болгохоор “Монголын хог хаягдлыг дахин боловсруулах Үндэсний  холбоо” хамтран ажиллаж байгаа. Манай холбооноос хогоо ангилдаг  иргэд, ААН-ийг урамшуулах талаарх асуудлыг хөндөн хүргүүлсэн байгаа. Эдгээр байгууллагууд, иргэд хог хаягдлыг хураамжийг тогтмол төлдөг. Энэ хураамжаас нь хэсэгчлэн болон бүтэн чөлөөлдөг байх хэрэгтэй. Хэрвээ энэ  санаачилга хэрэгжвэл хүмүүс хогоо өөрсдөө хогоо  ангилдаг болно. Мөн хороо бүрт “Дахивар” нөөц бэлэн мөнгөөр худалдан авдаг цэгүүдийг байгуулахад дэмжлэг үзүүлэхийг Нийслэлээс  хүссэн боловч одоогоор тодорхой хариу аваагүй  байна.

Хэрвээ “Дахивар” нөөцийг бэлэн мөнгөөр авах цэгүүд нэмэгдвэл иргэд хогоо хүссэн хүсээгүй  ангилж мөнгө болгохыг бодно. Цар тахлын үед иргэд ажлын байраа алдаж, санхүүгийн хүнд байдалд шилжсэн байна. Энэ нөхцөлд  “Дахивар нөөц” худалдан авдаг цэгүүдийг чадавхижуулах ёстой байтал эсрэгээрээ хааж, торгох ажиллагаа Баянзүрх, Сонгинохайрхан дүүрэгт явагдаж байна. Энэ бол хамгийн буруу алхам. Хороо болгонд “Дахивар” нөөц мөнгөөр авах цэгүүдийг байгуулвал улсаас мөнгө гарахгүй шүү дээ.  Хэрвээ ингэж шийдвэл иргэд хүссэн хүсээгүй хогоо ангилна.

Өнөөдрийн нийгэмд амьдрал хүнд байна. Хувь хүн, айл өрхүүд “Дахивар”  нөөцийг мөнгөөр тушаахгүй байлаа гэхэд түүнийг нь худалдаж, амьдралаа залгуулдаг хүмүүс олон байна. Улаанбаатар хотын хэмжээнд дахивар нөөцийн чиглэлээр 70 тэрбум төгрөг эргэлтэд орж,  20 гаруй мянган иргэн амьдралаа залгуулдаг. Тиймээс төрөөс багахан дэмжлэг өгвөл олон хүний амьдрал дээшилнэ.

-Ямар шалтгаанаар "Дахивар"  буюу хоёрдогч түүхий эд авдаг газруудыг хааж байгаа билээ?

- “Архи уудаг хүмүүсийг орлогоор тэтгэж байна” гэдэг ганцхан шалтгаантай. Энэ “дахивар” авдаг газруудыг нь хаачихаар нөгөө хүмүүс маань хулгай хийнэ. Өнөөдөр тогтсон ажилтай иргэдийг ажлаас нь чөлөөлчихсөн байхад тэр ажилгүй орлогогүй хүмүүсийг хэн ажилд авах юм. Ийм байхад нөгөө хүмүүс чинь бухимдаж хулгай, дээрэм хийх нийгмийн сөрөг асуудлуул гарч эхэлнэ шүү дээ.

-Улаанбаатар хотод хоёрдогч түүхий эд худалдан авдаг хэчнээн цэг байдаг вэ?

-Улаанбаатарт 200 гаруй цэг байдаг. Энэ цэгүүд иргэдийн гар дээрээс хогийн бэлэн мөнгөөр худалдан авч байгаль орчноо цэвэрлэх, эдийн засгийн эргэлт, ажилгүй иргэдийг орлогын эх үүсвэрээр хангаж байна. Энэ хүмүүсийг урамшуулах хэрэгтэй. Нэг тонн хогийг 10 км гаазрт зөөвөрлөхөд өртөг нь 30 мянган төгрөг байдаг. Үүнийг сард нэг удаа “Дахивар” авах цэгүүдэд олгож болдоггүй юм уу. Хог хаягдлыг дахин боловсруулдаг үйлдвэрүүдийг дэмжих хэрэгтэй. Нэг тонн хогийг 3000 төгрөгөөр булдаг. Үүнийгээ хогийг булахгүйгээр устгаж шинэ бүтээгдэхүүн хийж байгаа үйлдвэрүүдэд тэтгэх хэлбэрээр өгч болохгүй гэж үү. Энэ мэт зарчмын асуудлууд сонгуулийн дараа цэгцрэх болов уу гэж харж байна.

-Хоёрдогч түүхий эдээр ямар бүтээгдэхүүнүүд боловсруулагдан иргэдийн гарт очдог вэ?

-Ахуйн хаягдал дотроо хөнгөн цагаан лааз, цэс, гууль хэзээ ч үнээ алддаггүй. Зах зээлийг хамгийн их  эзэлдэг нь хар төмөрлөгийн хаягдал болох ширэм, ган төмөр ордог. Хар төмөрлөгийн хаягдлыг 100 хувь дахин боловсруулж ашигладаг.  Мөн 6- 7 төрлийн хуванцарууд ашиглагдаж байна. Эдгээрийг Монголд дахин боловсруулж, үрэл хийдэг. Үрлээсээ бусад компанийн түүхий эд болдог. Үрэл гэдэг нь цэвэрлэж, өндөр температурт хайлуулж, утас болгон хэрчиж хөргөж бэлтгэсэн байгааг хэлнэ. Энэ үрлээр ямар ч бүтээгдэхүүн хийж болно. Манай боловсруулах үйлдвэрүүд технологийн хувьд гуравдугаар үед явж байна. Сав, баглаа боодлыг боловсруулж байгаа. Харин өндөр хэмжээний полимер машины хуванцарыг боловсруулах хэмжээнд хүрээгүй байна. Учир нь 2016 онд  Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчин хурлаас Нийслэлийн засаг даргын мөрийн хөтөлбөрт заасан “Эко парк”-ийн дэд бүтцийг байгуулна гэсэн уриа өнөөдрийг хүртэл 20 мянган төгрөгийн санхүүжилтгүй байгаагийн зовлон нь энэ байна даа.  

Улаанбаатар хотод одоог хүртэл хогийг дахин боловсруулах, ангилах үйл ажиллагааны асуудал бүрэн шийдэгдээгүй байгааг дээрх ярианаас ойлгосон болов уу. Захирагчийн ажлын албанаас хогийг  дахин боловсруулахад хог хаягдалын эх үүсвэрийг ангилах талаар 2015 оноос хойш судалгаа, туршилтад суурилсан  бодлогын ажлуудыг хэрэгжүүлжээ. Харин энэ хугацаанд хог хаягдлыг боловсруулах  салбарын бүтэц  салангад буюу  хэн юу хийх нь тодорхойгүй хэнд найдахаа мэдэхгүй нэгдмэл бус  байдалтай үйл ажиллагаа явуулж байна.  Өндөр хөгжилтэй улс орнууд хог хаягдалыг ялгах, зөөвөрлөх, боловсруулах, устгах, шинэ бүтээгдэхүүнийг нийлүүлэхийг  ажлуудыг цогц хэлбэрээр хийдэг. Харин Улаанбаатар хотод энэ асуудлууд цогц хэлбэрт шилжихэд урт хугацаа шаардлагатай бололтой.